ΓΝΗΣΙΑ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΜΕΣΟΓΑΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ

Ἱεραποστολικόν, Ἑποικοδομητικόν καί Ἀντιαιρετικόν φυλλάδιον.
Ἀριθμ.  Φύλλου  347 - ΜΑΙΟΣ  1998

Τό ἀποστολικόν καί κατ᾿ ἐπέκτασιν τό ἱερατικόν ἔργον ἐνεπιστεύθη ὁ Σωτήρ καί Λυτρωτής Χριστός εἰς τούς μαθητάς του μετά τήν ἀνάστασίν Του εἰπών: "Λάβετε πνεῦμα ἅγιον,,," ὡλοκληρώθη δέ ἡ ἀνάθεσις αὕτη κατά τήν ἡμέραν τῆς Πεντηκοστῆς, ὅτε τό ῞Αγιον Πνεῦμα ἐν εἴδει πυρίνων γλωσσῶν "ἐκάθισεν ἑφ᾿ ἕνα ἕκαστον" καί ἀπό "ἁλιεῖς θεολόγους ἀνέδειξεν".
῾Ο ἴδιος ὁ Κύριος προκειμένου νά τούς διδάξῃ διά τό ἔργον διά τό ὁποῖον ἐκλήθησαν καί εἰς τό ὁποῖον ἀπεστάλησαν, ὅτι εἶναι  ἔργον δύσκολον καί ὅτι ἀποστέλλωνται νά κηρύξουν ἐν μέσῳ λύκων, τούς προετοίμασε διά τίς δυσκολίες καί τά προβλήματα, παράλληλα, ὅμως, τούς ἔδωσε καί ἕνα πρότυπον, τό ὁποῖον θά ἔχουν πάντοτε ἐνώπιόν των. ῎Εθεσεν τόν ἴδιον τόν ἑαυτόν του πρότυπον τῶν ποιμένων τῆς ᾿Εκκλησίας. Εἶπεν: "᾿Εγώ εἰμί ὁ ποιμήν ὁ καλός῾ ὁ ποιμήν ὁ καλός τήν ψυχήν αὐτοῦ τίθησι ὑπέρ τῶν προβάτων" (᾿Ιωάν. Γ' 11). Αὐτή εἶναι ἡ βάσις τοῦ ῾Ιερατικοῦ ἔργου. ῾Η θυσία ὑπέρ τῶν προβάτων. ῾Ως καλός ποιμήν ἐθυσιάσθη ὑπέρ τῶν προβάτων καί ὑπέδειξεν, ὅτι τό ἔργον τοῦτο πού τούς παραδίδει εἶναι ἔργον ἀγάπης, ἀλλά καί θυσίας.
Καί ὁ ᾿Απόστολος Παῦλος καλεῖ τόν Χριστόν "ποιμένα τῶν προβάτων τόν μέγαν" (῾Εβρ. ιγ, 20). Δηλαδή τό ἱερατικόν ἐν γένει ἔργον ἐπιτελεῖται ἀπό τούς ποιμένας καί διδασκάλους τῆς ᾿Εκκλησίας, τούς ὁποίους ἐξέλεξεν, ἐκάλεσεν καί ἐτοποθέτησεν εἰς τήν ἀποστολήν αὐτήν ὁ ἴδιος ὁ Κύριος: " Καί αὐτός ἔδωκε τῇ ᾿Εκκλησίᾳ τούς μέν ᾿Αποστόλους, τούς δέ Προφήτας, τούς δέ Εὐαγγελιστάς, τούς δέ Ποιμένας καί Διδασκάλους πρός τόν καταρτισμόν τῶν ἁγίων εἰς ἔργον διακονίας, εἰς οἰκοδομήν τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ".
῾Ο ᾿Απόστολος Πέτρος εἰς τήν πρώτην αὐτοῦ ἐπιστολήν κεφ. Ε' στίχ. 2 καλεῖ τούς Πρεσβυτέρους Ποιμένας, τόν δέ Κύριον ἡμῶν ᾿Ιησοῦν Χριστόν ἀρχιποίμενα. Γράφει τά ἑξῆς: "Πρεσβυτέρους τούς ἐν ὑμῖν παρακαλῶ ὁ συμπρεσβύτερος καί μάρτυς τῶν τοῦ Χριστοῦ παθημάτων, ὁ καί τῆς μελλούσης ἀποκαλύπτεσθαι δόξης κοινωνός, ποιμάνατε τό ἐν ὑμῖν ποίμνιον τοῦ Θεοῦ, ἐπισκοποῦντες μή ἀναγκαστικῶς, ἀλλ᾿ ἑκουσίως, μηδέ αἰσχροκερδῶς, ἀλλά προθύμως, μηδέ ὡς κατακυριεύοντες τῶν κλήρων, ἀλλά τύποι γενόμενοι τοῦ ποιμνίου῾ καί φανερωθέντος τοῦ ἀρχιποίμενος κομιεῖσθε τόν ἀμαράντινον τῆς δόξης στέφανον".
Οἱ ποιμένες τῆς ᾿Εκκλησίας, δηλαδή οἱ ᾿Αρχιερεῖς, οἱ ῾Ιερεῖς καί οἱ Διάκονοι εἶναι τά λειτουργικά ὄργανα Αὐτῆς τά ὁποῖα κατεστάθησαν ἀπό τόν ἴδιο τόν Κύριο, εἰς διηνεκῆ καί ἀδιάλειπτον ἐπιτέλεσιν τῶν ἱερῶν ἐκείνων τελετῶν διά τῶν ὁποίων "τῇ δυνάμει καί ἐνεργείᾳ τοῦ ἁγίου Πνεύματος" παρέχουν εἰς τούς πιστούς τόν ἁγιασμόν, τήν Χάριν καί τήν ἀπολύτρωσιν.
Τό ἔργον τους εἶναι τριπλοῦν: α) ἐπιτελοῦν τά μυστήρια β) κηρύττουν τόν λόγον τοῦ Θεοῦ καί γ) διακυβερνοῦν καί ποιμαίνουν τήν ἐμπιστευθεῖσαν εἰς αὐτούς ὑπό τοῦ Χριστοῦ ποίμνην. ᾿Αναλαμβάνουν δηλαδή τήν τριττήν τοῦ Σωτῆρος ένέργειαν: τῆς ἀπολυτρώσεως, τῆς διδασκαλίας καί τῆς ποιμαντορίας.
῾Ο ῾Ιερεύς γενικῶς εἰπεῖν εἶναι τό ὄργανον τῆς θείας Χάριτος, εἶναι ὁ μυσταγωγός καί λειτουργός τῶν θείων μυστηρίων. Εἶναι πολύ χαρακτηριστικά τά παρακάτω λόγια τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης: " Αὐτή τοῦ λόγου ἡ δύναμις καί τόν ἱερέα ποιεῖ σεμνόν καί τίμιον τῇ καινότητι τῆς εὐλογίας, τῆς πρός τούς πολλούς κοινότητος χωριζόμενον. Χθές γάρ καί πρώην εἷς ὑπάρχων τῶν πολλῶν καί τοῦ δήμου, ἀθρόον ἀποδεικνύεται καθηγεμών, πρόεδρος, διδάσκαλος εὐσεβείας, μυστηρίων λανθανόντων μυσταγωγός῾ καί ταῦτα ποιεῖ, μηδέν τοῦ σώματος ἤ τῆς μορφῆς ἀμειφθείς῾ ἀλλ᾿ ὑπάρχων κατά τό φαινόμενον ἐκεῖνος, ὅς ἦν, ἀοράτῳ τινί δυνάμει καί χάριτι τήν ἀόρατον ψυχήν μεταμορφωθείς πρός τό βέλτιον" ( Εἰς τήν βάπτισιν τοῦ Χριστοῦ ` 10).
῾Η ἱερωσύνη εἶναι πράγματι μέγα καί ὑψηλόν ὑπούργημα, διότι ἀρχή Της εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Κύριος, ὁ ὁποῖος παρέδωκε τόν ἐαυτόν του προσφοράν καί θυσίαν τῷ Θεῷ ὑπέρ ἡμῶν γενόμενος ᾿Αρχιερεύς κατά τήν τάξιν Μελχισεδέκ, ἀλλά καί διότι εἶναι μέγα καί ὑψηλόν τό ἔργον Της. Κατά τόν ἅγιον Διονύσιον ᾿Αρεοπαγίτην εἶναι διακονία ἱερά, τύπος τῆς ὑπερκοσμίου ῾Ιεραρχίας.
῾Ο ἱερός Χρυσόστομος λέγοντας τά αὐτά προσθέτει: "τελεῖται μέν ἐπί τῆς γῆς (ἡ ῾Ιερωσύνη), τάξιν δέ ἐπουρανίων ἔχει ταγμάτων".Διά τῆς ἱερωσύνης  ἡ γῆ πρός οὐρανόν ἐξομοιοῦται καί τά ἐν τῷ οὐρανῷ ἐπί γῆς τελεσιουργεῖται. ῾Ομοιάζει, ἡ ἱερωσύνη, πρός κλίμακα πού συνάπτει τόν οὐρανόν καί τήν γῆν καί γέφυρα πού μετάγει, μεταφέρει ἀπό τήν γῆ πρός τόν οὐρανό. ῾Ο ῾Ιερός Χρυσόστομος λέγει: "Σκόπει ὅση τῶν ἱερέων ἡ δύναμις. ᾿Εννόησον τό βάπτισμα, τῶν ἁμαρτιῶν τήν ἄφεσιν, τήν υἱοθεσίαν, τά μυστήρια, τά μυρία ἀγαθά, οἵα διά τῆς ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν τούτων (τῶν ἱερέων) σοί παραγίνεται". Καί ἀλλοῦ λέγει: "῞Απερ ἐργάζονται κάτω οἱ ἱερεῖς, ταῦτα καί ὁ Θεός ἄνωθεν κυροῖ".
Εἰς τήν ἐπιτέλεσιν τῆς ἀποστολῆς του ὁ Κληρικός συναντάει πάντοτε ποικίλα καί μεγάλα προβλήματα καί αὐτό κυρίως ὀφείλεται εἰς τό γεγονός, ὅτι εἶναι χοϊκός ἄνθρωπος καί καλεῖται νά ἐπιτελέσῃ ἕνα  πνευματικόν ἔργον, τοῦ ὁποίου ἄλλο ἰσάξιον δέν ὑπάρχει ἐπί τῆς γῆς. Τά προβλήματα πού ἀντιμετωπίζει σήμερον τό ἱερατικόν ἔργον εἶναι πολλά. Θά μπορούσαμε νά κατατάξωμεν αὐτά σέ τρεῖς ὁμάδες. Σέ αὐτά πού προέρχονται ἐκ τῆς φύσεως καί τῆς ἀποστολῆς τοῦ ἱερατικοῦ ἐν γένει ἔργου. Σέ αὐτά πού προέρχονται ἀπό τό ἴδιο τόν κληρικό καί σέ προβλήματα πού προέρχονται ἀπό τήν σύγχρονη πραγματικότητα μέσα στήν ὁποία καλεῖται νά ἐργασθῆ ὁ ῾Ιερέας.
Δι᾿ αὐτό, Πατέρες καί ἀδελφοί, θά ὁμιλήσωμεν κατ᾿ ἀρχήν γενικά διά τό ῾Ιερατικόν ἔργον. Θά μιλήσωμε διά τήν φύσιν καί τόν χαρακτῆρα αὐτοῦ τοῦ ἔργου καί τήν ἀποστολήν του, ὅπως μᾶς τό παρουσιάζει ἡ διδασκαλία τῆς ᾿Εκκλησίας, ἐξαιρέτως δέ ὁ ῞Αγιος ᾿Ιωάννης ὁ Χρυσόστομος μέ τούς περιφήμους περί ῾Ιερωσύνης λόγους του, πού εἶναι λόγοι ἀνεπανάληπτοι.Καί αὐτά βεβαίως πρέπει νά εἶναι γνωστά εἰς ἡμᾶς τούς Κληρικούς πρίν εἰσέλθωμεν εἰς τόν Κλῆρον. Διότι κατά τήν ποιμαντικήν διδασκαλίαν τῆς ᾿Εκκλησίας οἱ ὑποψήφιοι διά τό ἱερατικόν ἀξίωμα, ἔστω καί παρά τήν θέλησίν των ἐκλεγόμενοι, ὀφείλουν  νά ἀναμετροῦν τάς δυνάμεις καί τήν ἱκανότητά των  πρός ἀνταπόκρισίν των εἰς τά ἱερατικά καθήκοντα, λαμβάνοντες δέ ὑπ᾿ ὅψιν τήν βαρεῖαν εὐθύνην ν᾿ ἀπορρίπτουν τήν ἐκλογήν, ἐάν θεωρήσουν τούς ἑαυτούς των ἀνεπαρκεῖς. ῾Η ἱερωσύνη λόγῳ τῆς ὑψίστης αὐτῆς ἀξίας πρέπει ν᾿ ἀντικρύζεται μέ πολύ δέος καί ἐπιτρέπεται νά προσέρχωνται εἰς αὐτήν μόνον οἱ διακρινόμενοι διά τήν ἠθικήν, πνευματικήν καί διοικητικήν δύναμιν.  Οἱ κληρικοί πρέπει νά διαθέτουν ἐπαρκῆ μόρφωσιν καί διδακτικήν ἱκανότητα διά νά ἀνταπεξέρχωνται κατά τῶν ἐχθρῶν τῆς πίστεως καί τῶν πλανωμένων καί νά καταρτίζουν τά μέλη τῆς ᾿Εκκλησίας εἰς τάς ἀληθείας τῆς χριστιανικῆς πίστεως. ᾿Απαιτεῖται ἰσχυρά ἠθική προσπάθεια διά τήν ἐν γένει ἐκτέλεσιν τοῦ ἐπιμόχθου ποιμαντορικοῦ ἔργου.

Καί αὐτό ἐπιβάλλεται διότι, καθώς ὅλοι γνωρίζομεν ἡ ἱερωσύνη δέν δύναται νά ἀντιμετωπισθῇ ὡς ἐπάγγελμα ἐπιτρέπον εἴτε τήν ἐξασφάλισιν ὑλικῶν μέσων ζωῆς εἴτε τήν ἱκανοποίησιν διανοητικῶν ἤ αἰσθητικῶν ἐνδιαφερόντων.  Εἶναι, ὅπως εἴπαμε παραπάνω, διακονία ἱδρυθεῖσα ὑπό τοῦ Θεοῦ καί ὡς "θεῖον χάρισμα" εἶναι τιμιωτέρα ἀπό ὅλας τάς ἐπί τῆς γῆς ἐξουσίας.  Μολονότι ἀσκεῖται ἐπί τῆς γῆς, τ᾿ ἀποτελέσματά της διαβαίνουν εἰς τούς οὐρανούς καί εἶναι κατά τοῦτο ὑπηρεσία πού ἁρμόζει εἰς τούς ἀγγέλους (ἱ. Χρυσοστόμου "Λόγοι περί ῾Ιερωσύνης", Λόγος γ'. 4.5.6). ῾Η σπουδαιότης τῆς  ῾Ιερωσύνης καταφαίνεται ἀπό τό ἐπιτελούμενον ἔργον, δηλαδή τήν τήν μεσολάβησιν μεταξύ τῆς θείας καί τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως. ῾Ο μεγάλος Πατήρ τῆς ᾿Εκκλησίας Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καλεῖ τήν ἱερωσύνην "τέχνην τεχνῶν καί ἐπιστήμην ἐπιστημῶν" (᾿Απολ. 16). 
Σύμφωνα μέ αὐτά ὁ ἱερεύς δύναται μέν νά συγκριθῇ πρός τούς ποιμένας, τούς ἰατρούς, τούς βασιλεῖς, τούς στρατηγούς, ὡς πρός τήν μέθοδον ἐργασίας, ἀλλά διαφέρει ἀπό αὐτούς ὡς πρός τήν ἀξίαν τόσον, ὅσον διαφέρουν μεταξύ των τά ὑπ᾿ αὐτῶν ἀντιστοίχως ὑπηρετούμενα ἀντικείμενα, ὑπερτερεῖ αὐτῶν ὅσον ὑπερτερεῖ ἡ ψυχή τοῦ σώματος (᾿Ιω. Χρυσοστόμου "Λόγοι περί ῾Ιερωσύνης", Λόγος γ' 1.6). ῾Ο Υἱός τοῦ Θεοῦ παρεχώρησεν εἰς τούς ἱερεῖς ὅλην τήν ἐξουσίαν, τήν ὁποίαν ἔλαβε παρά τοῦ Πατρός, πρᾶγμα τό ὁποῖον δέν συνέβη οὔτε μέ τούς ἀγγέλους, καί τούς κατέστησε νυμφίους τῆς Νύμφης Του ᾿Εκκλησίας (Αὐτόθι, Λόγος στ' 12). ᾿Από τῆς στιγμῆς τῆς εἰσόδου των εἰς τήν διακονίαν ταύτην, οἱ ῾Ιερεῖς παύουν νά ζοῦν πλέον διά τούς ἑαυτούς των καί ζοῦν διά τήν ᾿Εκκλησίαν καί διά τούς πιστούς.  Αἱ ὑποχρεώσεις των εἶναι ἀνυπολογίστου ἀξίας· καθίστανται πατέρες τοῦ λαοῦ καί προσεγγίζοντες τόν Θεόν δέονται ὑπέρ ὁλοκλήρου τῆς οἰκουμένης, ὑπέρ τῆς ἀποκαταστάσεως ἐξωτερικῆς καί ἐσωτερικῆς εἰρήνης (αὐτόθι, Λόγος στ' 4), καί προσφέρουν τήν συγγνώμην, τήν ἀναγέννησιν καί τήν σωτηρίαν τῶν ψυχῶν (αὐτόθι, Λόγος γ' 4.6).

῾Η δυσκολία τοῦ ἀναλαμβανομένου ὑπό τοῦ ῾Ιερέως ἔργου εἶναι προφανής, ὑπεδηλώθη δέ καί ὑπό τοῦ Κυρίου· "τίς ἄρα ὁ πιστός δοῦλος καί φρόνιμος;" (Ματθ. 24,45).  Καί αὐτό διότι αἱ ψυχικαί ἀσθένειαι τῶν ἀνθρώπων, τάς ὁποίας καλοῦνται νά θεραπεύσουν, εἶναι δυσδιάγνωστοι καί ἡ θεραπεία των δέν μπορεῖι νά ἐπιβληθῇ διά τῆς βίας, διότι ὁ Θεός στεφανώνει αὐτούς πού ἀπέχουν οἰκειοθελῶς ἀπό τό κακόν  καί ὄχι αὐτούς πού ἀπέχουν ἀναγκαστικῶς (ἱ. Χρυσ."Λόγοι περί ῾Ιερωσύνης", Λόγος β' 2,3). ῾Η δέ δυσκολία αὐξάνει ἀπό τάς ἀδυναμίας αὐτοῦ τοῦ ἱερέως, ἀπό τόν σκληρόν ἐσωτερικόν πόλεμον, τόν ὁποῖον καλεῖται νά διεξάγει πρῶτον ὁ ἴδιος (αὐτόθι, Λόγος στ' 13). ῾Ο ἱερεύς  εἰς τήν ἐν γένει διακονίαν του ἔχει πολέμιον τάς τάξεις τῶν δαιμόνων, ἡ δύναμις τῶν ὁποίων εἰς τόν παρόντα κόσμον εἶναι μεγάλη.  Τόν ἱερέα εἰς τό ἔργον του πολεμεῖ πνευματική ὑπαρκτή δύναμις, ὁ Σατανᾶς.  Μολονότι ὅμως ὁ ἱερεύς εἶναι ἄνθρωπος, δύναται ν᾿ ἀνταπεξέλθῃ εἰς τάς προσβολάς τοῦ μεγάλου ἐχθροῦ του καί τελικῶς ἐπιβάλλεται. ᾿Εάν ὁ ἱερεύς εἶναι πραγματικός ἀγωνιστής, ὑπερβαίνει τάς ἀντιξοότητας, διότι ἔχει εἰδικήν χάριν, ἔχει τήν χάριν τῆς ἱερωσύνης του καί τήν ἀδιάλειπτον συμπαράστασιν καί σκέπην καί παρηγορίαν τοῦ ἁγίου Πνεύματος προσωπικῶς.
῞Ολοι οἱ ἄνθρωποι ἔχουν εὐθύνην διά τήν διεξαγωγήν τοῦ ἀνατεθέντος εἰς αὐτούς ἔργου καί εἶναι ἡ εὐθύνη τόσον μεγαλυτέρα ὅσον πολυτιμότερον εἶναι τό ἀντικείμενον τοῦ ἔργου. ῾Ο ὑπηρετῶν ὑλικά πράγματα ἀποδίδει τήν ἐνδεχομένην ζημίαν εἰς ὑλικά πράγματα, ἀλλ᾿ ὁ ὑπηρετῶν πνευματικά ἀγαθά εἰς τί εἶναι δυνατόν ν᾿ ἀποδώσῃ τήν ζημίαν; ῾Ο ἱερεύς ἔχει εὐθύνην δι᾿ ὅλας τάς εἰς αὐτόν ἀνατιθεμένας ψυχάς (αὐτόθι, Λόγος στ' Ι), ἡ δέ τιμωρία αὐτοῦ εἶναι μεγαλυτέρα τῆς τιμωρίας τῶν ἀρχομένων (αὐτόθι, Λόγος στ' 11,13).
Καταφαίνεται ἀπό αὐτά πόσον δύσκολον εἶναι ν᾿ ἀνταπεξέλθῃ εἰς τά καθήκοντά του  ὁ ἄνθρωπος ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος, ἐνῶ καλεῖται νά ἐπιτελέσῃ ἕνα μεγάλο ἔργον, δέν ἔχει τήν ἐμπειρίαν, δέν γνωρίζει οὔτε κἄν νά ἄρχεται.  Θά κατορθώσῃ τοῦτο μόνον ὅταν κοσμῆται ἀπό ἐξαιρετικάς ἠθικάς καί πνευματικάς ἀρετάς καί ἀποβλέπῃ εἰς ἕν μόνον· "τήν ἐκκλησιαστικήν οἰκοδομήν" (αὐτόθι, Λόγος γ' 17).
Μετά τά ἀνωτέρω διαγράφεται πλέον ἡ ὁδός, διά τῆς ὁποίας ἐπιβάλλεται νά πορεύεται ὁ ῾Ιερεύς. Εἶναι ἡ ὁδός τῆς εὐθύνης καί τῶν ὑποχρεώσεων. ῾Η σπουδαιότης τοῦ ἱερατικοῦ ἔργου δημιουργεῖ ὑποχρεώσεις σοβαρᾶς ἀντιμετωπίσεως ἤδη πρό τῆς ἀναλήψεώς του καί διά τούς ἐκλεγέντας καί διά τούς ἐκλεγομένους.  Οἱ ὑποψήφιοι μποροῦν νά προχωρήσουν πρός τό ἀξίωμα μόνον κατόπιν προσεκτικῆς αὐτοεξετάσεως καί μόνον ἐφ᾿ ὅσον τά πορίσματα τοῦ ἐλέγχου εἶναι εὐνοϊκά (αὐτόθι, γ' 17· "ἀναγκαῖον τόν μέλλοντα ἐπί ταύτην ἔρχεσθαι τοῦ βίου τήν ὁδόν, πρότερον ἅπαντα διερευνησάμενον καλῶς, οὕτως ἅψασθαι τῆς διακονίας").  Καί οἱ ἐκλέκτορες ἐπιτρέπεται νά παραδώσουν τό ἀξίωμα μόνον μετά ἀπό ἐπισταμένην ἐξέτασιν τοῦ χαρακτῆρος καί τῶν προσόντων καί  μετά ἀπό τήν διαπίστωσιν τῆς ἱκανότητος τῶν ὑποψηφίων, ἔχοντες ὑπ᾿ ὅψιν ὅτι ἡ ψῆφός των ἀντικαθιστᾷ τήν ἀπ᾿ εὐθείας παρά τοῦ Θεοῦ κλῆσιν.
῾Ο ἱερεύς εἶναι ὄχι μόνον ὁ διδάσκαλος καί ὁδηγός τῶν ψυχῶν, ἀλλά καί τό ἠθικόν πρότυπον, πρός τό ὁποῖον ἀποβλέπουν οἱ ἀρχόμενοι, οἱ πιστοί, διά τοῦτο δέ ἡ κατεύθυνσις πρός τήν ὁποίαν κυρίως θά στραφῇ ἡ ἐξέτασις εἶναι ἡ ἠθική καί πνευματική κατάρτισις τῶν ὑποψηφίων διά τό ἱερατικόν ἔργον.
῾Η ψυχή τοῦ ἱερέως πρέπει νά μαρτυρῇ "οὐράνιον κάλλος" καί τοῦτο ἐπιτυγχάνεται διά τῆς κατοχῆς ὡλοκληρωμένης ἀρετῆς, ἐφαμίλλου πρός τήν ἀρετήν τῶν ἀγγέλων.  Οἱ ἱερεῖς πρέπει νά διακρίνωνται καί νά ὑπερέχουν εἰς ἀρετήν ἀπό τούς λοιπούς χριστιανούς.  Καί ἀσφαλῶς διακρίνονται, ἀφοῦ αὐτοί καί ὄχι οἱ εὔκολοι κριταί των καί οἱ εὐσεβοφανεῖς ἱεροκατήγοροι ἐδέχθησαν ἐξ  ἀγάπης πρός τόν Κύριον νά διακονήσουν τήν ᾿Εκκλησίαν του.
Θεμέλιον τῆς τοιαύτης ἀρετῆς εἶναι ἡ πρός τόν Θεόν καί πρός τό ποίμνιον ἀγάπη, ὡς ἀπαύγασμα τῆς θείας ἀγάπης (αὐτόθι, Λὀγος β' 1 ἑξ.), αἱ ἄλλαι ἐπί μέρους ἠθικαί ἰδιότητες εἶναι ὁ ἱερός ζῆλος, ἡ ἀγαθότης ἡ ἐπιείκεια, ἡ ταπεινοφροσύνη.  Διά νά ἀνατεθῇ εἰς τόν ἱερέα ἡ διαποίμανσις, ἀπαιτεῖται ἡ μεγάλη ἀγάπη τοῦ ἱερέως πρός τόν Χριστόν.  Πρέπει ὁ ἱερεύς ν᾿ ἀγαπᾶ πάρα πολύ τόν Χριστόν, ὥστε νά μοχθήσῃ καί νά θυσιασθῇ ἀκόμη, διά νά ἑνώσῃ μέ Αὐτόν τούς ἀνθρώπους.  Τό ἔργον του καί ἡ διακονία τοῦ ἱερέως εἶναι ἀπολύτως ἀνάλογος πρός τήν ἀγάπην του διά τόν Χριστόν.  Αὐτή εἶναι τό μέτρον, διά τοῦ ὁποίου πρέπει νά μετρᾶται ἡ ζωή του, αὐτό εἶναι τό κριτήριον τῶν πράξεών του, αὐτή μόνη καταξιώνει τήν ὕπαρξίν του. ῎Αλλωστε, ἐάν δέν τήκεται (λυώνει) ἀπό ἀγάπην πρός τόν κατ᾿ ἐξοχήν Υἱόν τοῦ ἀνθρώπου, πρός τόν Κύριον, τότε ἀπό ποῦ θά φανερωθῇ ὅτι θά ἀγαπήσῃ τά μέλη τοῦ ποιμνίου του;
῾Ως ἐπιστέγασμα τῆς ἀρετῆς δύναται νά θεωρηθῇ ἡ ἁγιότης, τῆς ὁποίας ἡ κατοχή ἐπιτρέπει εἰς τόν ἱερέα νά προσεγγίσει πρός τόν ὑπ᾿ αὐτοῦ ὑπηρετούμενον Θεόν. ῾Η διακυβέρνησις ἀνθρωπίνων ψυχῶν καί μάλιστα πολυαρίθμων ἀπαιτεῖ σύνεσιν ἡ ὁποία φαίνεται  εἰς τήν διορατικότητα καί τήν ὀρθήν ἐκτίμησιν τῶν ἀναγκῶν τοῦ ποιμνίου (αὐτόθι, γ' 7,12),  Τέλος, ἡ ἀνάγκη τῆς πνευματικῆς καταρτίσεως τῶν πιστῶν καί τῆς καταπολεμήσεως τῶν ἐχθρῶν τῆς ᾿Εκκλησίας ἐπιβάλλει τήν κατοχήν μεγάλης μορφώσεως (αὐτόθι, Λόγος δ' 3 ἑ.).
Οἱ κληρικοί, ὡς ἀσχολούμενοι μέ τήν σωτηρίαν ψυχῶν, ἔρχονται εἰς διαρκῆ ἐπαφήν μέ τόν λαόν καί ὀφείλουν νά γνωρίζουν τάς ἀντιδράσεις του εἰς πᾶσαν ἐνέργειάν των.  Οἱ ἄνθρωποι εἶναι κατ᾿ ἀρχήν δυσκυβέρνητον καί φιλόνεικον εἶδος, ὅπως λέγει ὁ Γρηγὀριος ὁ Θεολόγος, καί ἀντί νά ἀκολουθοῦν τάς παραινέσεις τῶν ἀρχόντων, τάς ὑποβάλλουν εἰς ἔλεγχον. ᾿Ενῷ δέ εἶναι ἐξαιρετικῶς ἐπιεικεῖς πρός τούς ἑαυτούς των, πρός τούς ἄλλους εἶναι αὐστηροί κριταί, αὐστηρότατοι δέ πρός τούς ἱερεῖς.  Εὐλόγως δέ ἀπαιτοῦν ἀπό αὐτούς μεγαλυτέραν ἀρετήν καί δέν ἀνέχονται τήν προσέγγισιν εἰς τό θυσιαστήριον προσώπων διεφθαρμένων.
᾿Αλλά πολλάκις κατακρίνουν καί τούς ἠθικῶς εὐπρεπεῖς καί τούς ἀξίους, ἡ δέ γνώμη, ἀγαθή ἤ κακή, τήν ὁποίαν σχηματίζει περί οἱουδήποτε προσώπου τό "ἄτακτον πλῆθος", διαδίδεται ταχέως καί ἐπικρατεῖ (αὐτόθι, Λόγος ε' 4). ῾Ο ῞Αγ. ᾿Ιω. ὁ Χρυσόστομος εὑρίσκει τοιοῦτον κίνδυνον διά τούς ἱερεῖς εἰς δύο κυρίως τάξεις· τούς πτωχούς καί ἰδίως τάς γυναῖκας, αἱ ὁποῖαι εἶναι μεμψίμοιροι καί κακολόγοι, καί τούς συναδέλφους των.  Οἱ κληρικοί κλονίζουν τήν θέσιν τῶν συναδέλφων των συχνότατα εἴτε ἐξ ἀντιζηλείας εἴτε ἐξ ἐπιθυμίας καταλήψεως τοῦ ἀξιώματός των, γνωρίζοντες δέ καλῶς ὅλα τά τρωτά σημεῖα τῆς διακονίας των δύνανται νά καταστήσουν πιστευτάς τάς διαβολάς καί τάς συκοφαντίας των (αὐτόθι, Λόγος γ' 14).
῾Η συμπεριφορά τῶν ἱερέων καί ἰδίως τῶν ἐπισκόπων πρό τῆς καταστάσεως αὐτῆς πρέπει νά εἶναι προσεκτική. ᾿Οφείλουν νά συναναστρέφωνται κατά τόν ἴδιον τρόπον ὅλους τούς πιστούς ἄνευ ἐπιδαψιλεύσεως εὐνοιῶν πρός ὡρισμένα πρόσωπα πλουσίων ἤ εὐγενῶν ἤ ἀρχόντων, διότι ὁ λαός προσέχει καί τάς λεπτομερεστέρας κινήσεις τους καί ἡ δημιουργία δυσμενειῶν παρεμποδίζει τό ἔργον τους. ᾿Επειδή ὅμως αἱ κατακρίσεις εἶναι ἀναπόφευκτοι, ὁσονδήποτε ἄψογος καί ἄν εἶναι ἡ διαγωγή τῶν ἱερέων, οὕτοι ὀφείλουν νά ἀντιμετωπίζουν αὐτάς ὄχι μέ σκαιότητα, ἀλλά μέ ἐπιείκειαν καί συγγνώμην, παραλλήλως δέ νά διαλύουν τάς κατηγορίας καί νά βελτιώνουν τήν διαγωγήν των (αὐτόθι, Λόγος στ').
᾿Ιδιαιτέραν σημασίαν ἔχει τό ἁγιαστικόν ἔργον τοῦ ἱερέως, συνιστάμενον εἰς τήν τέλεσιν τῶν μυστηρίων καί γενικῶς τήν διεξαγωγήν τῆς λατρείας, διότι τοῦτο ἀποτελεῖ θεμέλιον τοῦ κατά Χριστόν βίου αὐτοῦ καί πηγήν τῆς ἠθικῆς τελειώσεως καί σωτηρίας τῶν πιστῶν.  Διά τοῦ εὐχελαίου ἀποδίδεται ἡ σωματική καί ψυχική ὑγεία, διά τῆς ἐξομολογήσεως, τῆς ὁποίας τά ἀποτελέσματα ἰσχύουν καί εἰς τήν μέλλουσαν ζωήν, συγχωροῦνται τά ἁμαρτήματα, διά τοῦ βαπτίσματος ἐπιτυγχάνεται ἡ ἀναγέννησις εἰς νέαν ζωήν καί τέλος, κατά τήν θείαν εὐχαριστίαν, ἐν τῇ ὁποίᾳ ὁ ἱερεύς διά τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ κρατεῖ τό "πῦρ τῆς θυσίας" περιστοιχιζόμενος ἀπό τάς ἀγγελικάς δυνάμεις, μεταδίδεται τό σῶμα καί τό αἷμα τοῦ Κυρίου (αὐτόθι, Λόγος γ' 4.5.6)
῾Υπεγραμμίσθη ἀνωτέρω ἡ ἐπίδρασις τήν ὁποίαν ἔχει ἡ ἠθική διαγωγή τοῦ ποιμένος ἐπί τήν ἠθικήν βελτίωσιν τῶν πιστῶν. ᾿Αλλ᾿ ὁ Χριστιανισμός δέν εἶναι ἁπλοῦν ἠθικόν σύστημα, εἶναι Θρησκεία περιέχουσα, πλήν τῶν ἠθικῶν, καί πνευματικά στοιχεῖα, τά ὁποῖα μάλιστα κατέχουν καί τήν κυριωτέραν θέσιν.  Τά στοιχεῖα ταῦτα πρέπει νά καταστοῦν κτῆμα ὅλων τῶν πιστῶν καί τοῦτο κατορθώνεται διά τῆς διδακτικῆς δράσεως τῶν κληρικῶν.  Συχνάκις ἡ ἱερωσύνη καλεῖται "διακονία τοῦ λόγου".
῾Η ὑπηρεσία τοῦ λόγου εἶναι διττή· θετική καί ἀρνητική. ῾Υπό τήν πρώτην της μορφήν ἀποβλέπει εἰς τήν διαφώτισιν τῶν μελῶν τῆς ᾿Εκκλησίας ἐπί τῶν ἀληθειῶν τῆς χριστιανικῆς πίστεως καί τήν ἠθικήν αὐτῶν κατάρτισιν. ῾Υπό τήν δευτέραν, ἀποβλέπει εἰς τήν ἀπόκρουσιν τῶν ψευδῶν καί βλασφήμων διδασκαλιῶν τῶν αἱρετικῶν καί τῶν ἀσεβῶν (αὐτόθι, Λόγος Δ' 3 ἑ.).
Πρός πληρεστέραν ἐπιτυχίαν τοῦ διδακτικοῦ ἔργου ἀπαιτεῖται, πλήν τῆς γενικῆς μορφώσεως τοῦ ἱερέως, καί εἰδική προετοιμασία. ᾿Επειδή ἡ μάθησις εἶναι ἐπίκτητος καί ὄχι ἔμφυτος, οἱ κληρικοί, καί αὐτοί οἱ δόκιμοι εἰς τόν λόγον, θά κατορθώσουν νά ἀνταπεξέλθουν εἰς τά καθήκοντά των μόνον κατόπιν συνεχοῦς μελέτης καί προπαρασκευῆς.  Τοῦτο, ἄλλωστε, εἶναι τό μέσον διά τοῦ ὁποίου θ᾿ ἀποφύγουν, κατά τό δυνατόν, καί τάς ἐπικρίσεις τοῦ πλήθους, τό ὁποῖον συνηθίζει, ὄχι μόνον νά διδάσκεται, ἀλλά καί νά κρίνῃ τούς διδασκάλους (αὐτόθι, Λόγος ε' 1.5).  Κάτι πού πρέπει ἰδιαιτέρως νά προσέχουν οἱ ἱερεῖς, ὅταν κηρύττουν καί συμβουλεύουν, εἶναι ἡ διάθεσις τῶν πιστῶν.  Οἰ πιστοί δέν αἰσθάνονται, ἔνεκα ἡλικίας καί ἐνδιαφερόντων, ὡς μαθηταί. ῾Ο μαθητής τοῦ σχολείου δέχεται πάσας τάς γνώσεις ἀνεξαιρέτως. ῾Ο ἀκούων τό κήρυγμα παρακολουθεῖ μέ ἐνδιαφέρον μέν, ἀλλά καί μέ διάθεσιν ν᾿ ἀπορρίψῃ τοῦτο ἤ ἐκεῖνο, διότι τό κήρυγμα, κατ᾿ ἀντίθεσιν πρός τήν γνῶσιν, ἀφορᾶ εἰς τήν ζωήν του, τήν ὁποίαν ἴσως χρειασθῇ ν᾿ ἀλλάξῃ. ῾Ο ἱερεύς εἶναι βεβαίως διδάσκαλος, ἀλλά τό διδακτικόν του ἔργον κατανοεῖται μᾶλλον ὡς κατήχησις καί ὡς κήρυγμα. ῎Ετσι ὁ ἱερεύς εἶναι ὡς πρός τοῦτο κατηχητής καί ἱεροκήρυξ καί προσπαθεῖ ἐμπόνως ὄχι νά μεταδώσῃ γνώσεις, ἀλλά μέ τήν βοήθειαν τοῦ ἁγ. Πνεύματος νά μεταλαμπαδεύσῃ τήν ἐν Χριστῷ ζωήν του, νά πείσῃ διά τήν ἀλήθειαν καί τήν σωτηρίαν πού προσφέρει ἡ πίστις του.
Τό παραμεληθέν σήμερον θεραπευτικόν ἔργον τῶν ἱερέων κατέχει σπουδαιοτάτην θέσιν μεταξύ τῶν ποιμαντικῶν καθηκόντων.  Καί τοῦτο εἶναι εὔλογον, διότι ἡ ᾿Εκκλησία δέν θέλει μέλη γνωρίζοντα ἀπαθῶς τούς λατρευτικούς τύπους, ἀλλά μέλη ἐφαρμόζοντα εἰς τόν βίον των τά θεῖα παραγγέλματα. ᾿Επειδή δέ ἡ κατά πάντα ἐφαρμογή αὐτῶν καθίσταται ἀδύνατος, λόγῳ τῆς ἀσθενείας τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, ἀπαιτεῖται ἐνέργεια τοῦ ἱερέως διά τήν ἐπανόρθωσιν τῆς διαστρόφου διαγωγῆς.  Οἱ ἱερεῖς, πρωτίστως βεβαίως, ὁ ῾Επίσκοπος, συνεχίζουν τό θεραπευτικό ἔργο τοῦ Χριστοῦ, γίνονται συνεργοί τοῦ Θεοῦ στή σωτηρία τῶν ἀνθρώπων.  Τελοῦντες τά Μυστήρια ἀποβλέπουν στό πῶς θά θεραπεύσουν τόν ἄνθρωπο.  Θεραπεία εἶναι ἡ ἐπιστροφή τοῦ ἀνθρώπου στόν Θεό καί ἡ κοινωνία μαζί Του.
Τό ἔργον ὅμως τῆς διορθώσεως τῶν ψυχικῶν καταστάσεων εἶναι λεπτότατον καί ἀπαιτεῖ μεγάλην προσοχήν καί ψυχολογικήν δεξιότητα· προσοχήν διά τόν παρακολουθοῦντα, ἀπό πάσης πλευρᾶς, τάς ἕξεις τῆς ψυχῆς, ψυχολογικήν δεξιότητα διά νά ἐφαρμόζεται, εἰς ἑκάστην περίπτωσιν, ἡ ἀνάλογος θεραπεία. ῞Οταν ὁ ψυχικός ἀσθενής ἀναγκασθῇ λόγῳ ὑπερβολικῆς αὐστηρότητος ν᾿ ἀποβάλῃ ἅπαξ τήν ἐντροπήν, ἐκτροχιάζεται καί ὁδηγεῖται εἰς πνευματικήν καταστροφήν· ὁμοίως δέ ὅταν δέν ὑποστῇ ἐπιτίμησιν ἀνάλογον πρός τό βαρύ ἁμάρτημα, συνεχίζει τήν προηγουμένην διαγωγήν. ῾Η διόρθωσις τῶν ἁμαρτανόντων, συνεπῶς, ἐπιτυγχάνεται μέ ἀνάλογον πρός τό ἁμάρτημα ἀλλά καί τάς διαθέσεις ἑκάστου μεταχείρισιν (αὐτόθι, Λόγος β' 4, γ' 19). ῾Ο ἱερεύς ἐργάζεται εἰς τό ποίμνιον του μόνον μέ τήν πειθώ· δι᾿ αὐτῆς ὀφείλει νά μεταπείσῃ, νά κάμη τούς πιστούς ν᾿ ἀναγνωρίσουν τά ἁμαρτήματά των, νά τούς κινήσῃ εἰς μετάνοιαν καί νά δεχθοῦν τάς συμβουλάς καί τά ἐπιτίμια του μέ ἐλευθερία καί τή δική τους συγκατάθεση.
Αἱ κοινωνικαί συνθῆκαι ἐπιβάλλουν πάντοτε τήν ἀνάμιξιν τῶν κληρικῶν εἰς ἔργα φιλανθρωπίας, τά ὁποῖα ἄλλωστε εἶναι κατ᾿ ἀρχήν συνάρτησις τῆς χριστιανικῆς ἀγάπης. ῾Η ἀνάγκη προστασίας τῶν ἀπόρων, τῶν ἀσθενῶν, τῶν ξένων δημιουργεῖ εἰς τούς κληρικούς πολλάς ὑποχρεώσεις.  Εἶναι, βεβαίως, δυνατόν νά χρησιμοποιηθοῦν πρός τόν σκοπόν αὐτόν εἰδικοί ἐπιμεληταί, ἡ γενική ὅμως εὐθύνη ἀνήκει εἰς τόν ἁρμόδιον ἐπίσκοπον καί τούς ἀμέσους κληρικούς συνεργάτας του.  Πρός διεξαγωγήν τοῦ ἔργου αὐτοῦ οἱ κληρικοί πρέπει νά κοσμοῦνται μέ τό χάρισμα τῆς μεγαλοθυμίας καί νά κατέχουν στοιχειώδεις γνώσεις οἰκονομολογίας (ἱ. Χρυσοστομου "Λογοι περί ῾Ιερωσύνης" , Λόγος γ' 17.18).
῾Ο λαός θέλει ἀπό τήν ᾿Εκκλησία νά βλέπῃ κοινωνικό ἔργο, προσφορά στήν κοινωνία, στίς οἰκογενειακές ἀνάγκες, θέλει τούς ἱερεῖς νά ἀγωνίζωνται γιά τήν δικαιοσύνη, γιά τήν εἰρήνη κ.λπ. Καί βέβαια, θά κάνῃ καί τέτοιο ἔργο ὁ ἱερεύς, ἀλλά πρέπει νά λεχθῇ ὅτι δέν εἶναι τό κύριο καί βασικό του ἔργο.  Τό βασικό του ἔργο εἶναι ἡ θεραπεία τῆς καρδιᾶς, τοῦ κρυπτοῦ ἀνθρώπου, ὥστε νά προετοιμάζῃ τόν ἄνθρωπο νά φθάσῃ στόν Θεό θεραπευμένος καί αὐτή ἡ θέα τοῦ Θεοῦ νά γίνῃ Παράδεισος καί ὄχι Κόλαση. 
Τό ὅτι τό κύριο ἔργο τοῦ ἱερέως εἶναι τό θεραπευτικό τό ἀποδεικνύει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος χρησιμοποιώντας τήν περίπτωση τοῦ ᾿Αποστόλου Παύλου. ῾Ο ᾿Απόστολος Παῦλος ἦταν μέγας ἰατρός, πού ἔκανε τά πάντα γιά νά θεραπεύσῃ τούς Χριστιανούς. ᾿Αντιμετώπισε πολλές δυσκολίες, ἀγρυπνίες, κακοπάθειες, διωγμούς, δεσμωτήρια, λιθασμούς, ραβδισμούς, κινδύνους, ναυάγια κ.λπ. προκειμένου νά θεραπεύσῃ τούς ἀνθρώπους, νά τούς ὁδηγήσῃ στόν θαυμαστό κόσμο τῆς ᾿Αποκαλύψεως.  Χρησιμοποιοῦσε πολλούς τρόπους γιά νά θεραπεύῃ, ἄλλοτε τό αὐστηρό καί ἄλλοτε τό ἐπιεικές καί ἄλλοτε καί τά δυό μαζί.  Γενικά μιμεῖται κατά πάντα τόν Χριστό, γι᾿ αὐτό εἶναι ἰδεώδης θεραπευτής τοῦ λαοῦ.  Θεραπεύει μέ τήν δύναμη καί τήν ἐνέργεια τοῦ Χριστοῦ. ῞Ολα αὐτά δείχνουν ὅτι ἡ ἱερωσύνη εἶναι θεραπευτική ἐπιστήμη, καί ὅτι ὁ ἱερεύς εἶναι θεραπευτής τῶν ἀνθρώπων.  Γιά νά μπορῇ ὅμως νά ἐξασκῇ αὐτό τό μεγάλο ὑπούργημα, πρέπει ὁ ἴδιος νά εἶναι θεραπευμένος, κατά τό δυνατόν. ᾿Επίσης, ἐπειδή ἡ πνευματική ἡλικία τῶν Χριστιανῶν εἶναι ποικίλη, ὁ ἱερεύς πρέπει νά γνωρίζῃ καί νά τρέφῃ τήν "νηπιακή ἡλικία", ἀλλά νά τρέφῃ καί τήν "ἀνδρική" ἡλικία.  Γιά νά γνωρίζῃ ὅμως νά θεραπεύῃ καί νά καθοδηγῇ, πρέπει νά ἔχει πείρα προσωπική τῶν ἀληθειῶν τῆς ᾿Εκκλησίας, ἀλλά καί διάκριση γιά νά προσφέρῃ τήν κατάλληλη τροφή στόν κατάλληλο ἄνθρωπο καί τόν κατάλληλο καιρό.
Εἰς τάς δραματικάς στιγμάς τῆς ἀσκήσεως τοῦ ποιμαντικοῦ του ἔργου ὁ ἱερεύς πρέπει πάντοτε νά ἐνθυμῆται, ὅτι ὁ Παράκλητος καί ὄχι ὁ ἴδιος καθιστοῦν πραγματικότητα τήν ἱερωσύνην. ῎Ετσι μόνον θά δυνηθῇ νά συνεχίσῃ τήν ἱερατικήν του διακονίαν καί κατά τάς ἀγωνιώδεις του στιγμάς, ὅταν ὁ ἄνθρωπος δειλιᾶ, ἀπογοητεύεται καί ἀποκάμνει ἀπό τό βάρος τῶν δυσκολιῶν ῾Ο Χριστός, ὁ ἀναθέτων τήν ὑπηρεσίαν εἰς τούς ἱερεῖς βοηθᾶ αὐτούς εἰς τήν ἐκπλήρωσιν τῶν καθηκόντων των.

Τό ῾Ιερατικό ἔργο στήν ἐποχή μας εἶναι πολύ πιό δύσκολο ἀπό κάθε ἄλλη ἐποχή. Καί τοῦτο διότι κατά γενικήν ὁμολογίαν ζοῦμε εἰς ἀποκαλυπτικούς καιρούς, στούς ἔσχατους καιρούς. Αὐτό τό αἴσθημα τοῦ ἀποκαλυπτικοῦ χαρακτῆρος τῆς ἐποχῆς μας εἰς τόν αἰῶνά μας πρῶτοι τό διετύπωσαν οἱ χριστιανοί πού ἐδιώχθησαν εἰς τήν Σοβιετικήν Ρωσίαν, αὐτοί πού συνέχισαν τήν ζωή τῆς ᾿Εκκλησίας μέσα ἀπό τίς Κατακόμβες, ἀπό τά Στρατόπεδα συγκεντρώσεων, ἀπό τίς φυλακές, ἀπό τίς κατ᾿ οἲκον ἐκκλησίες. Θά σᾶς μεταφέρω ἕνα ἀξιόλογο κείμενο ἑνός μεγάλου θεολόγου τῆς ᾿Εκκλησίας τῶν Κατακομβῶν τοῦ μοναχοῦ π. ᾿Επιφανίου. ᾿Αξίζει νά τό παρακολουθήσουμε:
 Γράφει στό τό κείμενο πού θά ἀκούσετε ὁ π. ᾿Επιφάνιος ὅτι ἡ παγκοσμίου χαρακτήρα (ὅπως ἄλλωστε εἶχε σχεδιασθεῖ) ᾿Οκτωβριανή ἐπανάσταση τοῦ 1917 ἑρμηνεύθηκε ἀπό τό χριστιανικό κόσμο ἀπό μία ἐσχατολογική σκοπιά, τή σκοπιά τῶν "ἐσχάτων καιρῶν". Καί ἐπεξηγεῖ: "Τώρα ἡ ᾿Εκκλησία τοῦ Χριστοῦ στή Ρωσία ζῆ στούς ἐσχάτους καιρούς. ῾Η μεγάλη ἀποστασία, πρόδρομος τοῦ τέλους, ἔχει συντελεσθεῖ καί ὁ "ἄνθρωπος τῆς ἁμαρτίας, ὁ υἱός τῆς ἀπωλείας" (Β' πρός Θεσσαλονικεῖς 2:8) ἔχει ἀποκαλυφθεῖ. "῾Ο κωλύων ἔχει ἐκβληθῆ ἐκ μέσου" (2:7) καί ὁ θεομάχος τύραννος, ὁ ἀνταγωνιστής τοῦ Χριστοῦ, μέ ἄλλα λόγια, ὁ "ἀντίχριστος" πού εἶχε προφητευθεῖ, ἔκανε τήν ἐμφάνισή του. ῞Ομως αὐτός, ὅσο μπορεῖ, κρύβει τό πραγματικό του πρόσωπο πίσω ἀπό τό παραπέτασμα τοῦ σοσιαλισμοῦ καί ἐνεργεῖ πρός τό παρόν μέ τήν ἀπρόσωπη μορφή τοῦ συλλογικοῦ ἀντιχρίστου...."
Μέ αὐτά τά λόγια ἀρχίζει ἕνα ἀπό τά καταστατικά τῆς ᾿Εκκλησίας τῶν Κατακομβῶν στή Ρωσία.
Τό ἀληθινό πρόσωπο αὐτοῦ πού ἔχει ἐμφανισθεῖ φαίνεται ἐντελῶς καθαρά στό φῶς τῆς ᾿Αποκαλύψεως:   "Καί ὅτε ἤνοιξε (ὁ ᾿Ιησοῦς) τήν σφραγίδα τήν τετάρτην, ἤκουσα φωνήν τετάρτου ζώου λέγουσαν, ῎Ερχου καί βλέπε. Καί εἶδον καί ἰδού ἵππος ὠχρός καί ὁ καθήμενος ἐπάνω αὐτοῦ ὠνομάζετο θάνατος, καί ὁ ῞Αδης ἠκολούθει μετ᾿ αὐτοῦ. Καί ἐδόθη εἰς αὐτούς ἐξουσία ἐπί τό τέταρτον τῆς γῆς νά θανατώσωσι μέ ρομφαίαν καί μέ πεῖναν καί μέ θάνατον καί μέ τά θηρία τῆς γῆς" (᾿Αποκ. 6:7-8).
῞Ολοι ὅσοι πίστευαν στή Ρωσία τόν καιρό τῆς ἐπανάστασης τοῦ 1917 καί μέχρι τό ᾿40 "ἐρρίγησαν", ὅταν ἔμαθαν ὅτι τό γεγονός πού περιγράφει ἡ ᾿Αποκάλυψη εἶχε χωρίς καμμία ἀμφιβολία καί μέ μεγάλη σαφήνεια καταγραφεῖ πρίν 2000 χρόνια περίπου...Μάλιστα, ὁ "ὠχρός ἵππος" ἔχει πραγματικά παρουσιασθεῖ στή γῆ μας - τό πρωτότυπο ἑλληνικό κείμενο ἀναφέρει ὅτι τό ἄλογο καί ὁ ἀναβάτης του εἶχαν τό χρῶμα πτώματος καί ὅτι τό ὄνομα τοῦ καβαλλάρη ἦταν θάνατος! Καί αὐτό γιατί ἔφερε μέσα του ὄχι μόνο τόν φυσικό, ἀλλά ἐπίσης καί τόν πνευματικό θάνατο... Σέ πολλές μεγαλουπόλεις σκοτώνονταν τόσοι πού ὁ ἀέρας εἶχε γεμίσει ἀπό τήν δυσοσμία τῶν πτωμάτων!
Μάλιστα, "῾Ο ῞Αδης ἠκολούθει μετ᾿ αὐτοῦ. Καί ἐδόθη εἰς αὐτούς ἐξουσία ἐπί τό τέταρτον τῆς γῆς νά θανατώσωσι μέ ρομφαίαν καί μέ πεῖναν καί μέ θάνατον καί μέ τά θηρία τῆς γῆς". Μία πραγματική κόλαση δημιουργήθηκε τότε στή Ρωσία. ῞Οποιος ἔζησε τήν κατάσταση αὐτή, δέν πρόκειται νά τῆς δώσει ἄλλο ὄνομα.῞Ομως εἶναι θαυμαστό, ὅτι τό προφητικό πνεῦμα τῆς ᾿Εκκλησίας προεῖπε ὅλα αὐτά σέ ἕναν καιρό πού δέν ὑπῆρχαν σημεῖα τῶν ἐπερχομένων τρομερῶν γεγονότων.
῾Ο πρῶτος πού προφήτευσε σχετικά μέ αὐτά ἦταν ὁ ἅγιος πατέρας Σεραφείμ τοῦ Σαρώφ. 100 χρόνια πρίν τά γεγονότα διαρκῶς μιλοῦσε μέ στεναγμούς καί μέ πικρά δάκρυα γι᾿ αὐτά πού ἦταν ὑποχρεωμένος νά πεῖ:
"Σύντομα ὁ ἀντίχριστος θά ἀφαιρέσει τούς σταυρούς ἀπό τίς ἐκκλησίες. Οἱ ναοί τοῦ Θεοῦ θά μετατραποῦν σέ ἄντρα ληστῶν... Πολλοί χριστιανοί θά φονευθοῦν, τόσοι πού οἱ ἄγγελοι τοῦ Θεοῦ δέν θά προλαβαίνουν νά παίρνουν τίς ψυχές τῶν σφαζομένων!.. Μεγάλη θά εἶναι ἡ δοκιμασία πού ὅμοιά της δέν ἔχει γίνει ἀπό καταβολῆς κόσμου καί πού δέν πρόκειται νά ὑπάρξει ξανά..."
Αὐτά καί πολύ περισσότερα ἀποκαλύφθησαν ἀπό τόν ἅγιο Σεραφείμ στίς ἀρχές τοῦ 19ου αἰῶνα... Καί στή συνέχεια, σάν κώδωνας συναγερμοῦ νά ἠχοῦν ὅλοι οἱ ρῶσοι πρεσβύτεροι - οἱ πρεσβύτεροι τῆς ῎Οπτινα καί τοῦ Γκλίνσκ, ὁ Μητροπολίτης Γρηγόριος τοῦ Πίτερσμπουργκ, ὁ Μητροπολίτης Φιλάρετος τῆς Μόσχας καί ἄλλοι, προειδοποιώντας γιά τήν μεγάλη ὀργή τοῦ Θεοῦ πού ἐρχόνταν στή Ρωσία! ῞Ομως, ἀλλοίμονο! "Τίς ἐπίστευσεν εἰς τό κήρυγμα ἡμῶν; Καί ὁ βραχίων τοῦ Κυρίου εἰς τίνα ἀπεκαλύφθη;" (Κατά ᾿Ιωάννη 12:38).
Καί ἐδῶ ἔχουμε τόν ἅγιο ᾿Ιωάννη τῆς Κροστάνδης νά μιλάει στά 1907 σέ μιά γυναικεία Μονή: "Μία τρομερή ἐποχή ἔρχεται, τόσο τρομερή πού δέν μπορεῖτε νά φαντασθεῖτε". Σ᾿ αὐτό, ἡ ἡγουμένη - ἡλικίας 80 ἐτῶν - ρώτησε: "Πότε θά συμβοῦν αὐτά, γέροντα;" "᾿Εμεῖς, γερόντισσα, δέν θά ζήσουμε, ἀλλά αὐτές - στό σημεῖο αὐτό ὁ γέροντας ἔδειξε τίς μοναχές - θά ζήσουν καί θά τά δοῦν!".
Κάποια ἄλλη θεία ἀποκάλυψη σχετικά μέ τήν ᾿Εκκλησία τῶν "ἐσχάτων ἡμερῶν", τήν ᾿Εκκλησία τῶν Κατακομβῶν, ἔγινε ἐπίσης τόν καιρό αὐτό. ῾Ο σπουδαῖος πρεσβύτερος τῆς ῎Οπτινα, ὁ ἱερομόναχος ᾿Αμβρόσιος ἔδωσε μιά ἀξιοσημείωτη ἑρμηνεία ἑνός ὁράματος... Σ᾿ αὐτό τό ὅραμα εἶχε φανεῖ μιά τεράστια σπηλιά πού φωτιζόταν ἀπό ἕνα μοναχικό λυχνάρι μπροστά σέ μιά εἰκόνα τῆς Μητέρας τοῦ Θεοῦ. Στό σπήλαιο αὐτό ὑπῆρχε ἐπίσης ἕνα πλῆθος ἀνθρώπων πού προσευχόνταν μέ κατάνυξη. Καί ξαφνικά ἕνας θόρυβος σάν βροντή ἀκούστηκε μέ τήν ἀναγγελία τῶν παρακάτω μυστηριωδῶν λέξεων: "ΖΟΥΜΕ ΣΕ ΜΙΑ ΤΡΟΜΕΡΗ ΕΠΟΧΗ. ΒΑΔΙΖΟΥΜΕ ΠΡΟΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΕΒΔΟΜΟΥ ΘΕΡΟΥΣ!" Αὐτές οἱ λέξεις, καθώς καί ὁλόκληρο τό ὅραμα πού ἐμφανίστηκε στόν ὕπνο, ἐπαναλήφθηκαν πολλές φορές μέ μικρές μόνο ἀλλαγές. ῞Οταν ρωτήθηκε γιά τήν ἀποκάλυψη αὐτή στά 1866 ὁ μοναχός ᾿Αμβρόσιος ἔδωσε τήν ἀκόλουθη ἑρμηνεία:
"Οἱ φράσεις: "ζοῦμε σέ μιά τρομερή ἐποχή", "βαδίζουμε πρός τό τέλος τοῦ ἑβδόμου θέρους" ἴσως σημαίνουν τούς ἐσχάτους καιρούς πού εἶναι κοντά στόν καιρό τοῦ ἀντιχρίστου, ὁπότε καί οἱ πιστοί τῆς Μιᾶς, ῾Αγίας, Καθολικῆς καί ᾿Αποστολικῆς ᾿Εκκλησίας θά χρειασθεῖ νά καταφύγουν στά σπήλαια..."
᾿Επίσης ὁ φιλόσοφος Β.Σ. Σολόβιωφ ἕνωσε τή φωνή του μέ τήν προφητική φωνή τῆς ᾿Εκκλησίας ἐκπροσωπώντας τόν πνευματικόν κόσμο τῆς Ρωσίας. Αὐτό ἀναφέρεται ἀπό τόν πλησιέστερο φίλο τοῦ φιλοσόφου, τόν Βασίλι Λβόβιτς Βελίτσκο, στή μονογραφία του γιά τόν Σολόβιωφ:
"Πρίν 8 χρόνια ὁ Σολόβιωφ μίλησε γιά τήν ἐπερχομένη ἔλευση τοῦ ἀντιχρίστου - πρῶτα τοῦ συλλογικοῦ ἀντιχρίστου καί μετά τῆς ἐνσάρκωσής του σέ ἕνα ἰδιαίτερο πρόσωπο - μέ τήν ἴδια ἐπιστημονική βεβαιότητα μέ τήν ὁποία ἕνας γεωλόγος μιλάει γιά ἀλλαγές σχηματισμῶν ἤ ἕνας μετεωρολόγος γιά ἀναπόφευκτες κλιματολογικές ἀλλαγές...". Αὐτά εἰπώθηκαν στά 1893-94!
"῞Ενα περίπου μήνα πρίν τό θάνατό του" γράφει ὁ Βελίτσκο, "στό β' μισό τοῦ ᾿Ιουνίου τοῦ 1900, καθισμένος ἕνα βράδυ στό σπίτι μου ὁ Σολόβιωφ, ξαφνικά μέ πῆρε παράμερα καί μοῦ εἶπε, ὅτι μόλις πρόσφατα διακατεχόταν ἀπό ἕνα ἰδιαίτερα ἔντονο θρησκευτικό αἴσθημα πηγαίνοντας στήν ἐκκλησία. ῾Η ἀπάντησή του μοῦ φάνηκε παράξενη. "Φοβᾶμαι" εἶπε ὁ φιλόσοφος, "μήπως θά ἔφευγα ἀπό τήν ἐκκλησία μέ ἕνα ἀνεπιθύμητο αἴσθημα μή ἱκανοποιήσεως! Αἰσθάνομαι, συμπλήρωσε, ὅτι οἱ καιροί πλησιάζουν πού οἱ χριστιανοί θά συγκεντρώνωνται ξανά γιά προσευχή στίς κατακόμβες, γιατί ἡ πίστη θά διωχθεῖ, ὄχι ἴσως ὅπως στά χρόνια τοῦ Νέρωνα, ἀλλά μέ ἕνα τρόπο δολιότερο: μέ ψεύδη, μέ ἐμπαιγμούς, μέ συκοφαντίες, μάλιστα καί αὐτό δέν ἀπέχει πολύ ἀπό τώρα... Δέν βλέπεις τί ἔρχεται; ᾿Εγώ τό βλέπω, τό ἔχω δεῖ πρίν ἀρκετό χρόνο!...".
Μπορεῖ κανένας νά ἀμφιβάλλει ὕστερα ἀπ᾿ ὅλες αὐτές τίς μαρτυρίες γιά τό γεγονός ὅτι ζοῦμε σέ μιά ἐποχή τρομερῶν γεγονότων, γεγονότων πού ἀναγγέλθηκαν ἐκ τῶν προτέρων;  ῞Ολα  αὐτά εἶναι τόσο "φοβερά" γιά νά τά ἐκφράσει κανείς πού δέν ὑπάρχουν λέξεις σέ καμμιά ἀνθρώπινη γλώσσα. Καί ὅμως αὐτά ἔχουν συμβεῖ καί ἐξακολουθοῦν νά συμβαίνουν στή χώρα μας.
Κάτω ἀπό αὐτές τίς συνθῆκες ὁ ρωσικός λαός εἶχε καί ἔχει τίς ἀπαραίτητες βάσεις καί τήν πνευματική καί ἐσχατολογική ὑπευθυνότητα γιά νά ἀναλάβει μόνος του τό δύσκολο ὅσο καί εὐλογημένο ἔργο πού εἶναι ἡ ἀπάρνηση τοῦ ἑαυτοῦ πού ἐπιτυγχάνεται μέ τήν καταφυγή στήν ᾿Εκκλησία τῶν Κατακομβῶν. Δέν ὑπῆρχε ἄλλη ὁδός γιά τό χριστιανικό λαό. ᾿Εάν παρέμενε στήν ἐπιφάνεια θά πρόδιδε τό Χριστό!
Μέ τήν βοήθεια τοῦ Θεοῦ ἡ ᾿Εκκλησία τῶν Κατακομβῶν ἐξακολουθεῖ νά ὑπάρχει στήν Ρωσία. ῎Ας εἶναι "ἀσθενική", ἄς εἶναι "φτωχική", ἄς εἶναι "ἀβοήθητη" - τέτοια πρέπει νά εἶναι: "῾Η δύναμίς μου ἐν ἀσθενείᾳ τελειοῦται" (Β' Κορινθίους 12:9). Εἶναι ἰσχυρή μόνο μέ τήν βοήθεια τοῦ Θεοῦ! Καί αὐτό τό βλέπω ἐδῶ στή διασπορά. Πολλοί, πάρα πολλοί, ἀρνοῦνται τήν ὕπαρξή της. ῞Ομως αὐτοί πού τήν ἀρνοῦνται εἶναι ἐκεῖνοι μέ τούς ὁποίους ἡ ὕπαρξή της δέν συμβιβάζεται, ἐκεῖνοι πού ἡ πείρα τῆς ζωῆς τους δέν τούς ἔχει διδάξει νά ἐπιζητοῦν τό βάθος ἀπό τήν ἐπιφάνεια, τό ἀόρατο ἀπό τό ὁρατό καί γι᾿ αὐτό τό λόγο εἶναι ὑπέρμαχοι τῆς ἰδέας γιά μιάν ἐκκλησιαστική "ἀλήθεια" μέσα στά πλαίσια μιᾶς ἐπίσημης "σοβιετικῆς ἐκκλησίας" πού δυστυχῶς δημιουργήθηκε εἰδικῶς γιά νά ἐξαπατᾶ. Αὐτή ἡ "ἐκκλησία" πραγματοποιήθηκε "ἐκτός τόπου καί χρόνου". Αὐτοί πού μάχονται γιά τήν ὕπαρξή της, νομίζουν ὅτι βρίσκεται σέ κανένα ἐρημονήσι ἤ ἀκόμη σέ κάποιον ἄλλο πλανήτη, καί ὄχι στό σοβιετικό ὁλοκληρωτικό κράτος, ὅπου τά πάντα ὑπόκεινται σ᾿ αὐτό καί ἐλέγχονται ἀπ᾿ αὐτό. ῞Οπου, τόσο ἡ ἀθεΐα, ὅσο καί ὁ πόλεμος κατά τοῦ Θεοῦ, συναγωνίζονται γιά τό ποιό θά "δρέψη" περισσοτέρους "καρπούς" γιά τό μονοκομματικό καθεστώς."
Διά τήν Ρωσικό λαό ἴσχυσε αὐτό πού ἀκούσαμε. "Ζοῦμε σέ μιά τρομερή ἐποχή. Βαδίζουμε πρός τό τέλος τοῦ ἑβδόμου θέρους". Τό ἴδιο ὅμως θά μποροῦσε καί γιά μᾶς ἐδῶ στήν ῾Ελλάδα, καί γιά ὅλους τούς ᾿Ορθοδόξους πού ζοῦνε στήν Δύση. Διότι ἀνάλογος διωγμός κατά τῆς Πίστεως καί ἀνάλογος προσπάθεια ἐπιβολῆς τοῦ ἀντιχρίστου τρόπου ζωῆς διά τήν κυριαρχίαν τοῦ ἀντιχρίστου (πολιτικοῦ-θρησκευτικοῦ- κοινωνικοῦ) συνέβη καί εἰς τήν Δύσιν. Τά ἀποτελέσματα αὐτῶν τῶν μεθοδεύσεων τά ζήσαμε καί ἐμεῖς ἐδῶ στήν ᾿Ελλάδα μέ τήν εἴσοδον τοῦ ἀντιχρίστου Οἰκουμενισμοῦ, πρῶτον βῆμα τοῦ ὁποίου ἦτο ἡ εἰσαγωγή τοῦ Παπικοῦ ῾Ημερολογίου, μέ τά ἔργα τῶν σιωνιστικῶν μασωνικῶν δυνάμεων, μέ ἐπιχειρηθεῖσαν ἀπό τάς ἀρχάς τοῦ αἰῶνός μας συρρίκνωσιν τοῦ ῾Ελληνισμοῦ διά ἀνάλογον βλάβην τῆς ᾿Ορθοδοξίας. ( Γενοκτονία Ποντιακοῦ ῾Ελληνισμοῦ, Μικρασιατική καταστροφή, μετέπειτα ἀντεθνικές). Μέσα σ'αὐτές τίς συνθῆκες τό ῾Ιερατικόν ἔργον συναντάει πολύ μεγαλύτερα προβλήματα, ἀπ᾿ ὅτι στό παρελθόν. ῎Ισως μεγαλύτερα προβλήματα ἀπό ἐκεῖνα πού συναντοῦσε τήν περίοδο τῆς Τουρκικῆς σκλαβιᾶς. Τότε, ὑπῆρχε μέν σκληρός καί ἀδυσώπητος ὁ πόλεμος ἀπό τόν Τοῦρκο κατακτητή, ὅμως ὑπῆρχε ἡ ἑνότης τῆς ᾿Ορθοδοξίας καί τοῦ ῎Εθνους πού ἀντιστάθμισε τόν κίνδυνο. Τότε ἔγιναν πολλές ἀλλαξοπιστίες καί ἐξισλαμισμοί, ὅμως ἀνεδείχθησαν καί οἱ θαυμαστοί νεομάρτυρες, οἱ λαμπροί διδάσκαλοι τοῦ Γένους, καί προσωπικότητες σάν τόν Μελέτιο Πηγᾶ, τόν ἅγιο Κοσμᾶ τόν Αίτωλό, τόν Εὐγένιο Βούλγαρη, τόν ᾿Ηλία Μηνιάτη, ἀνεδείχθησαν οἱ φλογεροί δάσκαλοι τοῦ Κρυφοῦ Σχολειοῦ, πού μέσα στό σκοτάδι τῆς σκλαβιᾶς. καί τόσοι ἄλλοι πού μέ τό θερμουργό ζῆλό τους διεφύλαξαν ἄσβεστο τόν πόθο τῆς λευτεριᾶς, ἀλλά καί τήν ὁμολογία τῆς ᾿Ορθοδοξίας. ῾Ο ᾿Ορθόδοξος Κλῆρος εἶχε τότε νά ἀντιμετωπίσει πολλά, ὅμως ἀναδείχθηκε στῦλος ἀκλόνητος.
Σήμερον ὁ ᾿Ορθόδοξος Κληρικός ἔχει νά ἀντιμετωπίσει μιά περισσότερον ὠργανωμένη ἐπίθεσι κατά τῆς ᾿Ορθοδοξίας, ἡ ὁποία προέρχεται μέν ἔξωθεν, ἀλλά κατορθώνει νά πολεμάῃ καί ἀπό μέσα τήν πίστι. Μιά ματιά στά Πρωτόκολλα τῶν Σοφῶν τῆς Σιών, τά ὁποῖα σημειωτέον ἔφερεν εἰς τό φῶς τῆς δημοσιότητος ὁ παγκοσμίως γνωστός Καθηγητής Σέργιος Νεῖλος (ὁ ὁποῖος σημειωτέον, ἦτο πιστόν μέλος τῆς ᾿Εκκλησίας τῶν Κατακομβῶν, εἶχε διακόψει τήν κοινωνίαν μέ τό Πατριαρχεῖο τῆς Μόσχας (τότε Μητροπολίτη Σέργιο) διότι μέ τήν προδοσίαν του ἀώλεσε τήν θείαν Χάριν. Εἶχε δηλαδή καθαράν ὀρθόδοξον ὁμολογίαν καί ἠγωνίσθη  νά ὡδηγήσῃ καί ἄλλους εἰς αὐτήν τήν ὀρθόδοξον ὁμολογίαν, ἐκοιμήθη δέ ἔν ἔτει 1928 εἰς τάς χεῖρας πιστῆς τῶν κατακομβῶν, κόρης ἱερομάρτυρος ἱερέως, τήν ὁποίαν συνήντησα εἰς Μόσχαν καί εἰς τήν οἰκίαν τὴς ὁποίας ἐφιλοξενήθην, τῆς μετέπειτα μοναχῆς Μαριάμ, ἡ ὁποία ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ πρό ἑνός ἔτους). ᾿Εάν μελετήσουμε λοιπόν τά Πρωτόκολλα τῶν Σοφῶν, θά ἴδωμεν τό πόσον μεθοδικά ἐργάζονται οἱ σκοτεινές δυνάμεις διά νά ἀφανίσουν τό ἔργον τῆς ᾿Εκκλησίας. ᾿Εκεῖ βλέπομεν διατί πανταχόθεν διώκεται. Θά ἀντιληφθοῦμε τούς ἐξωτερικούς ἐχθρούς τῆς ᾿Εκκλησίας πῶς δροῦν, τόν Σιωνισμό, τήν Μασωνία, τό Βατικανόν, τόν Οἰκουμενισμό, ἐσχάτως δέ σέ μεγάλο βαθμό καί τίς ἀνατολικές φιλοσοφικές θρησκεῖες, ἀλλά καί πῶς δημιουργήθηκαν οἱ ἐσωτερικοί πολέμιοι τῆς ᾿Εκκλησίας. ᾿Εκεῖ βλέπουμε τά σχέδιά τους στό νά διαιροῦν, νά ὑποθάλπουν ἕριδες, νά δημιουργοῦν διχόνοιες κλπ. ᾿Εκεῖ βλέπουμε τά προγράμματά τους διά τήν καταστροφήν τῆς νεολαίας καί τήν                    τῶν κοινωνιῶν. Διαπιστώνει τότε κανείς εὔκολα σέ πόσο δυσμενές κλίμα καλεῖται νά ἐργασθῇ ὁ ᾿Ορθόδοξος ῾Ιερεύς.
Μετά τήν εἰσαγωγή ἐδῶ στήν ῾Ελλάδα τοῦ Νεοημερολογιτισμοῦ - Οἰκουμενισμοῦ ὁ ᾿Ορθόδοξος ῾Ιερεύς δέν ἔχει τήν κοσμική ἐξουσία μέ τό μέρος του, τουναντίον διώκεται συστηματικῶς μέ τόν χωροφύλακα, δέν ἔχει τήν ἐλευθερία δράσεως, δέν ἀναγνωρίζεται τό ἔργον του. Τουναντίον παραθεωρεῖται, ἐξευτελίζεται, διώκεται, φυλακίζεται κ.ο.κ. Γίνεται ἕνας συνεχής μάρτυρας.
῾Ο χειρότερος ὅμως διωγμός πού κάμνουν οἱ σκοτεινές δυνάμεις κατά τῆς ᾿Ορθοδοξίας εἶναι ἡ παλαιά καί ἀποτελεσματική μέθοδος τοῦ "διαίρει καί βασίλευε". Πολλές φορές διά τίς δικές μας ἁμαρτίες, διά τήν ἰδική μας ἀπροσεξία, διά τήν δική μας ἀδυναμία, διά τήν δική μας ἀτολμία καί ἀμέλεια, κερδίζουν τόσο πολύ οἱ δυνάμεις τοῦ σκότους, ὡστε νά δημιουργοῦν καταστάσεις πού δέν ἁρμόζουν σέ χριστιανούς, τά ὁποῖα τήν τελευταία δεκαετία τά ζήσαμε ἐντονώτατα. Μῖσος πρώην ὀρθοδόξων κατά ὀρθοδόξων μέχρις ἐξοντώσεως. Πόλεμος καί ἀπειλαί μέχρι καί αἵματος. γεγονότα θλιβερά πού τά θυμόμαστε μέ ἀποτροπιασμό καί θλίψι.
Βέβαια καί ἄλλοτε συνέβησαν παρόμοια γεγονότα στήν ᾿Εκκλησία. ῞Οπως στήν ἐποχή τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου πού ἀναγκάστηκε ὁ ἴδιος πού ἦταν στό στόχαστρο τῶν φθονερῶν συναδέλφων του καί τῶν ἀτιθάσων αἱρετικῶν νά γράφῃ: " Διατί τά παθαίνομεν εὐτά ἀδελφοί καί μέχρι πότε; Πότε θά συνέλθωμεν ἀπό τήν μέθην: ...Τί σκοτεινή καί ἀσέληνη νύκτα εἶναι ὅλα αὐτά. Τί μάχη νυκτερινή;  Τί ζάλη, ἡ ὁποία δέν ἐπιτρέπει νά διακρίνωμεν τήν ὄψιν τῶν φίλων καί τῶν ἐχθρῶν.Διατί ἔχομεν γίνει ἐντροπή διά τούς γείτονάς μας, περίγελως καί ἐμπαιγμός διά τούς γύρω μας. ᾿Από ποῦ προέρχεται τό πάθος αὐτό διά τό κακόν; Διά ποῖον λόγον κουραζόμεθα ἔτσι συνέχεια; ῎Η μᾶλλον δέν κουραζόμεθα, ἀλλά μᾶς δυναμώνει τό κακόν, ἐπειδή μαινόμεθα ἀπό τό πάθος, καί αἰσθανόμεθα ἠδονήν, ἐνῶ καταστρέφομεν τόν ἑαυτόν μας".
Καί στήν συνέχεια λέγει κάτι πού πρέπει ἀκόμη περισσότερο νά τό προσέξωμε. " Μέχρι ποῦ θά προχωρήσουν (αὐτοί πού ἔχουν τό πάθος αὐτό μέσα τους) μέχρι ποῦ θά προχωρήσουν αὐτό τό κακόν; Φοβοῦμαι μήπως αὐτά τά ὁποῖα συμβαίνουν σήμερα εἲναι ὁ καπνός τοῦ πυρός, τό ὁποῖον ἀναμένομεν καί μήπως ἐπίσης ἔλθῃ μαζί μέ αὐτά ὁ ἀντίχριστος καί χρησιμοποιήσῃ ὡς εὐκαιρίαν διά νά ἐπιβάλῃ τήν τυραννίαν του, τά σφάλματα καί τάς ἀδυναμίας μας. Διότι δέν ὑπάρχῃ περίπτωσις νά προσβάλῃ τυχόν ὑγιεῖς ἤ ἑνωμένους στενά μέ τήν ἀγάπην. ᾿Αλλά πρέπει πρῶτα νά διαιρεθῇ μεταξύ της ἡ βασιλεία, ἐν συνεχείᾳ νά ἔλθ·η ὁ πειρασμός καί νά φιμώσῃ τόν ὑγιῆ συλλογισμόν μέσα μας, καί ἀκολούθως νά διαρπαγοῦν τά σκεύη καί νά πάθωμεν ἐκεῖνο τό ὁποῖον βλέπομεν τώρα τόν ἐχθρόν νά παθαίνῃ ἀπό τόν Χριστόν".
Βέβαια ὅλα αὐτά δέν τόν ἐπηρεάζουν: " ᾿Εμένα βέβαια, λέγει στήν ἴδια περί Εἰρήνης ὁμιλία του, δέν θά μέ κάνουν νά ἀλλάξω, οὔτε ὅσοι μέ ἐπευφημοῦν, οὔτε ἐκεπινοι πού μέ ἀποδοκιμάζουν". Παρά τό γεγονός, ὅτι, ὅπως λέγει σέ ἄλλο σημεῖο: "῞Οπως ὁ ἀφρός τριγυρίζει τήν πέτραν, ἤ οἱ ἀπαλοί ἄνεμοι τό πεῦκον ἤ κάποιον ἀπό τά ὑψηλά καί πυκνά δένδρα, ἔτσι καί ἐμέ περιτριγυρίζουν αἱ γλῶσσαι"  Καί παρακάτω ἀναφέρει κάτι πού πρέπει νά τό προσέξουμε. "᾿Εάν μέν λέγῃ ψέμματα ἐκεῖνος πού μέ κατηγορεῖ, ὁ λόγος μᾶλλον ἀναφέρεται στόν ἴδιο παρά εἰς ἐμέ, ἔστω καί ἄν ὑβρίζῃ ἐμέ προσωπικῶς. ᾿Εάν δέ λέγῃ τήν ἀλήθειαν θά κατηγορήσω τόν ἑαυτόν μου..."
῾Η ἀγωνία του ἦταν: "Διατί νά συμβαίνουν ὅλα αὐτά καί μέχρι πότε; Δέν θά συνετισθῶμεν ἔστω καί ἀργά; δέν θά ἀνανήψωμεν; Δέν θά φυλαχθῶμεν ἄν μή τι ἄλλο ἀπό τάς γλώσσας τῶν ἐχθρῶν, οἱ ὁποῖα κατηγοροῦν εὔκολα καί διά ψευδῆ πράγματα; Δέν θά σταματήσωμεν τήν ὑπερβολικήν φιλονεικίαν;"
Καί γιά νά τελειώσω μέ ἕνα ἀκόμη ἀπόσπασμα ἀπό τόν ὡραῖο αὐτόν περί εἰρήνης λόγο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ θεολόγου, ἀς δοῦμε ποιό εἶναι τό μεγάλο πρόβλημα: "῾Η ἐριστικότης μας εἶναι τόσον ὑπερβολική, ὥστε τήν ἐχρησιμοποιήσαμεν διά νά ὑποδαυλίσωμεν τάς φιλοδοξίας ἄλλωνκαί καταστρεφόμεθα ἀπό τήν ἰδίαν τήν ἔχθραν μας χάριν ξένων θρόνων, διαπράττοντες ταυτοχρόνως δύο πολύ μεγάλα κακά, τό ὅτι ὑποδαυλίζομεν τήν φιλαρχίαν ἐκείνων, καί τό ὅτι χρησιμοποιοῦμεν τοῦτο ὡς στήριγμα τοῦ ἰδικοῦ μας πάθους, ὅπως συμβαίνει μέ ἐκείνους πού κατακρημνίζονται πού πιάνονται ἀπό τίς πέτρες πού βρίσκονται κοντά ἤ ἀπό τούς ἰσχυρούς θάμνους".
 Κάτι παρόμοια γεγονότα συμβαίνουν στήν ἐποχή μας. Γεγονότα πού δυσκολεύουν τό ῾Ιερατικό ἔργο, τόσο πού μερικοί ἀπελπίζονται. Καί ἄν προστεθοῦν καί ὅσα ἀκόμη συμβαίνουν γύρω μας, ἡ πολεμική πού ἀσκεῖ σήμερα ὁ Χριστόδουλος, τήν δολιότητα πού χρησιμοποιοῦν οἱ σκοτεινές δυνάμεις διά νά μᾶς παρασύρουν, τότε ἀντιλαμβαμόμεθα πόσο δυσκολεύει τό ἱερατικό ἔργο σήμερα. Περιορίζομαι μόνο σ' αὐτό τήν συγκεκριμένο σημερινό πρόβλημα, διατί τό θεωρῶ πολύ σπουδαῖο καί πρέπει νά προσεχθῆ.
῾Υπάρχει λύσις; Τί θά κάνουμε;
᾿Ασφαλῶς καί ὑπάρχει. Καί ἰδού. ᾿Επειδή μερικοί ᾿Ορθόδοξοι Χριστιανοί μή διαθέτοντες τήν στοιχειώδη διά τήν πνευματικήν ζωήν  διάκρισιν, καί μή ὄντες ἐλεύθεροι ἐν Χριστῷ, προσκολῶνται μονομερῶς καί μετά φανατισμοῦ  σέ ὡρισμένα πράγματα, πίπτουν  θύματα τῶν ἀνθρωπίνων ἀδυναμιῶν των καί φρονοῦντες, κατά τήν παπικήν ἀντίληψιν, ὅτι "ὁ σκοπός ἁγιάζει τά μέσα", προσπαθοῦν μετά μανίας  καί ἀδιακρίτου ζήλου, ἐάν δέν ἔχουν ἄλλας σκοπιμότητας καί συμφέροντα, νά ἐπιβάλλουν τήν δική τους γνώμη προκαλοῦντες ἕριδας, σχίσματα καί ἄλλας θλιβεράς καταστάσεις στήν ᾿Εκκλησία. Τό ἀποτέλεσμα εἶναι νά γκρεμίζουν πρός ἀπώλειαν, ἐκεῖ ὅπου θά μποροῦσαν, ἄν διέθεταν ὀλίγην ἀγάπην καί διάκρισιν, νά οἰκοδομοῦν πρός σωτηρίαν. Αὐτό τό φαινόμενο συμβαίνει, δυστυχῶς, πάντοτε εἰς τήν ᾿Εκκλησίαν, διότι ὑπάρχουν πάντοτε χριστιανοί πού δέν μποροῦν νά καταλάβουν  πώς πάνω ἀπό ὅλα εἶναι ἡ διάκρισις καί ἡ ἀγάπη. Κάτι παρόμοιο συνέβαινε καί τήν ἐποχή τοῦ ῾Ιεροῦ Νικοδήμου τοῦ ῾Αγιορείτου, παρόμοια συμβαίνουν καί στήν ἐποχή μας. Μερικοί ἀμαθεῖς παίρνουν τό Πηδάλιο καί χωρίς νά ξέρουν νά ἑρμηνεύσουν τό πνεῦμα μέ τό ὁποῖον ἐγράφη, παραμένοντες εἰς τό γράμμα πού ἀποκτείνει δημιουργοῦνν ἕριδας καί σχίσματα. Κάτι πού ἔγινε καί μέ τό σχίσμα τῶν πέντε. Εἶναι ὅμως πολύ κατατοπιστικό διά τήν ὑπόθεσί μας τό παρακάτω κείμενο, τό ὁποῖο ἀντιγράψαμε ἀπό τήν Εἰσαγωγή τῆς νεωτέρας ἐκδόσεως τοῦ Πηδαλίου, διά τοῦτο καί παρακαλοῦμε νά τό προσέξουμε ὅλοι. "Προτρέπων ὁ ῾Ιερός Νικόδημος ὅλους τούς Χριστιανούς νά τηροῦν τήν ἀκρίβειαν τῶν ἱερῶν Κανόνων, ἐγνώριζε βεβαίως πόσον τοῦτο εἶναι δύσκολον ἐξ αἰτίας  τῶν ἀνθρωπίνων ἀδυναμιῶν. Παρατηρῶν κατ᾿ ἀρχήν μετά πόνου τάς διαρκεῖς παραβάσεις Κανόνων λόγῳ ἀγνοίας, ἠθέλησε διά τῆς ἐκτυπώσεως τοῦ Πηδαλίου νά βοηθήση εἰς τήν διόρθωσιν τῆς καταστάσεως, προσφέρων εἰς ὅλους τήν γνῶσιν τοῦ ὀρθοῦ. Εἶδεν ὅμως καί μετά ταῦτα νά συνεχίζεται τό κακόν. Δέν παρεσύρθη ἐν τούτοις εἰς προσωπικάς ἐπιθέσεις καί δημοσίας καταδίκας τῶν παραβατῶν, οὔτε ἐδημιούργησε παρατάξεις καί σχίσματα. Χάριν τῆς εἰρήνης τῆς ᾿Εκκλησίας, παρεκάλει τοὐλάχιστον νά μή ἐμποδίζωνται εἰς τήν τήρησιν τῆς ἀκριβείας, ὅσοι τήν ἐπιθυμοῦν. Διά τούς ἄλλους, ἄς ἐπεκράτει ἡ οἰκονομία, ἡ ὁποία ἀνέκαθεν συγκαταβατικῶς ἐφηρμόζετο ἐν τῇ ᾿Ορθοδοξίᾳ. ῾Ο ἴδιος γράφει: "δύω εἴδη κυβερνήσεως εὑρίσκονται ἐν τῇ τοῦ Χριστοῦ ῾Αγίᾳ ᾿Εκκλησία· καί τό μέν πρῶτον εἶδος, ὀνομάζεται ᾿Ακρίβεια, τό δέ ἄλλο, ὀνομάζεται Οἰκονομία, καί συγκατάβασις".
᾿Αναφερόμενος εἰς τάς ἔριδας καί ταραχάς περί τῆς ἡμέρας τελέσεως τῶν μνημοσύνων, αἱ ὁποῖαι ἀπό τοῦ 1754 ἐπί πολλάς δεκαετίας συνεχίζοντο ἐν ῾Αγίῳ ῎Ορει, καί δεχθείς προσωπικῶς ὑβριστικάς κατηγορίας διά τό θέμα αὐτό, ὁ ἴδιος ἀπεδέχετο τήν "οἰκονομίαν", τήν ὁποίαν πρός εἰρήνευσιν μετεχειρίσθη ὁ Πατριάρχης Σωφρόνιος Β', ὁρίσας νά γίνωνται τά μνημόσυνα "ἀπαρατηρήτως" (χωρίς παρατήρησιν ἡμερῶν) εἴτε ἐν Σαββάτῳ, εἴτε ἐν Κυριακῇ. ᾿Επεξηγῶν τοῦτο σαφέστερον γράφει: "Καί διά νά εἰπῶ καθαρώτερα, ἐάν ἐσύ ἀδελφέ θέλης νά ποιῇς τά μνημόσυνα ἐν Κυριακῇ, φυλάττων τήν οἰκονομίαν τῆς ᾿Εκκλησίας, καί συγκατάβασιν, ἡμεῖς δέν πρέπει νά σέ παρατηρῶμεν καί νά σέ κατηγορῶμεν διά τοῦτο, οὔτε νά σέ βιάζωμεν διά νά τά κάνης ἐν τῷ Σαββάτῳ· καί ἀντιστρόφως, ἐάν ἡμεῖς ποιῶμεν τά μνημόσυνα ἐν τῷ Σαββάτῳ, φυλάττοντες τήν ἀκρίβειαν, καί τήν ἀρχαίαν τῆς ᾿Εκκλησίας παράδοσιν· ἐσύ δέν πρέπει νά μᾶς παρατηρῆς καί νά μᾶς κατηγορῆς διά τοῦτο, δυσφημῶν ἡμᾶς μέ ὀνόματα δύσφημα, ἀλλά μᾶλλον καί νά μᾶς ἐπαινῆς".
᾿Εκ τῶν ἀνωτέρω σαφέστατα καταφαίνεται πόσον ὁ ῾Ιερός Νικόδημος ἀπεστρέφετο τάς ἔριδας καί ἐπόθει τήν εἰρήνην τῆς ᾿Εκκλησίας. Διά τήν ἐπικράτησίν της ἦτο ἕτοιμος νά δεχθῆ οἰκονομίας καί συγκαταβάσεις καί νά ἀνεχθῆ ἀποκλίσεις τῶν ἄλλων ἐκ τῆς ἀκριβείας τῶν Κανόνων.
Καί ὅμως πόσοι Χριστιανοί σήμερον χρησιμοποιοῦν τό Πηδάλιον τοῦ ῾Αγίου Νικοδήμου διά νά κατηγοροῦν διαρκῶς καί μετά πάθους τούς ἀδελφούς των! Πόσοι τό χρησιμοποιοῦν εἰς προσωπικάς διαμάχας! Πόσοι δημιουργοῦν σχίσματα στηριζόμενοι εἰς αὐτό!
᾿Αξίζει διά τοῦτο νά ἀκούσωμεν τήν ἔκκλησιν ἐκείνην, τήν ὁποίαν μετά βαθέως ψυχικοῦ πόνου ἀπηύθυνεν ὁ ἱερός συγγραφεύς τοῦ Πηδαλίου πρός ὡρισμένους ἐριστικούς μοναχούς τῆς ἐποχῆς του, ἀλλά καί πρός τά ἐριστικά μέλη τῆς ᾿Εκκλησίας ὅλων τῶν ἐποχῶν, ἱκετεύων νά παύσουν τάς ἔριδας καί νά ἀγαπήσουν τήν εἰρήνην:
"᾿Αδελφοί καί Πατέρες, ἐάν δέν ἐκριζώσετε τό μῖσος ἀπό τήν καρδίαν σας, καί δέν ἐμφυτεύσετε τήν ἀγάπην, καί ἐάν δέν παύσετε ἀπό τάς κατά τῶν ἀδελφῶν σας δυσφημίας, νά ἠξεύρετε (καί σύγγνωτε ἡμῖν διά τήν τόλμην) ὅτι ματαίως κατοικεῖτε εἰς τά ὄρη καί τά βουνά· μάταιοι εἶναι ὅλοι οἱ ἀσκητικοί σας ἀγῶνες καί κόποι καί ἱδρῶτες· νά εἰποῦμεν καί καλύτερον; μαρτύριον αἰσθητόν ἐάν ὑπομείνητε διά τόν Χριστόν, ἔχετε δέ μῖσος, καί δέν ἀγαπᾶτε τούς ἀδελφούς σας, μάταιον εἶναι τό τοιοῦτον μαρτύριόν σας· καί τοῦτο δέν εἶναι λόγος ἐδικός μας, ἀλλά τοῦ χρυσοῦ τόν νοῦν καί τήν γλῶτταν ᾿Ιωάννου· οὕτω γάρ ἐκεῖνός φησιν· "᾿Αγάπης οὐδέν, οὔτε μεῖζον οὔτε ἴσόν ἐστιν, οὐδέ αὐτό τό Μαρτύριον, ὅ πάντων ἐστί κεφάλαιον τῶν ἀγαθῶν· καί πῶς; ἄκουσον. ᾿Αγάπη μέν, καί χωρίς μαρτυρίου, ποεῖ μαθητάς τοῦ Χριστοῦ· Μαρτύριον δέ, χωρίς ἀγάπης, οὐκ ἄν ἰσχύσειε τοῦτο ἐργάσασθαι". (Λογ. εἰς τόν Μεγαλομάρτυρα Ρωμανόν).
᾿Αφίνοντες λοιπόν, ᾿Αδελφοί καί Πατέρες, εἰς ἕνα μέρος τό μῖσος καί τόν φθόνον, καί τάς κατά τῶν ἀδελφῶν δυσφημίας, ἄς ἀναλάβωμεν τό σημεῖον καί γνώρισμα τῶν μαθητῶν τοῦ Χριστοῦ, τήν ᾿Αγάπην, καί τήν πρός ἀλλήλους εἰρήνην καί ὁμόνοιαν καί συμψυχίαν ἐναγκαλισώμεθα, καί οὕτως ἄς προσφέρωμεν ἐν εἰρήνῃ τάς εὐχάς μας τῷ εἰρηνάρχῃ Θεῷ, τῷ εἰρηνοποιήσαντι ἡμᾶς διά τοῦ Αἵματος τοῦ Σταυροῦ αὐτοῦ, καί εἰρήνην δόντι τοῖς μακράν καί τοῖς ἐγγύς, κατά τόν ᾿Απόστολον· δοξάζοντες ἐν ἑνί στόματι, καί μιᾷ καρδίᾳ, τό Πανάγιον ῎Ονομα τοῦ Πατρός, καί τοῦ Υἱοῦ, καί τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος, τῆς μιᾶς ἐν Τριάδι Θεότητος· ᾗ πρέπει πᾶσα δόξα εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ᾿Αμήν".
Καί νά τελειώσωμεν μέ τήν ἀγάπη, ἀπό τόν πρῶτο θεολογικό λόγο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, τήν ἀγάπη ὅμως ἡ ὁποία ποτέ μά ποτέ δέν μπορεῖ νά χωρήσῃ ἀπό τήν ἀλήθεια, ὅσον καί ἄν ἐμεῖς προσπαθήσουμε:   
"Μή φίλοι καί ἀδελφοί (ἐγώ σᾶς ὀνομάζω ἀκόμη ἀδελφούς, παρ᾿ ὅτι σεῖς δέν ἔχετε πλέον ἀδελφικήν σχέσιν μαζί μάς!) μή σκεπτώμεθα ἔτσι!  Μή τρέχωμεν σάν θερμόαιμα καί ἀσυγκράτητα ἄλογα ἔξω ἀπό τήν νύσσαν, ἀφοῦ ἐρρίξαμεν κάτω τήν λογικήν πού πρέπει νά εἴναι ὁ καβαλλάρης μας καί ἀπεπτύσαμεν τήν εὐλάβειαν...  Μή ἄδωμεν τήν "ὡδήν Κυρίου ἐπί γῆς ἀλλοτρίας" δηλαδή εἰς κάθε ἀκοήν, ἰδικήν μας καί ξένην, ἐχθρικήν ἤ φιλικήν καλοδιάθετη ἤ κακοδιάθετη ἀπέναντί μας πού παρακολουθεῖ μέ πολλήν προσοχήν τά ἰδικά μας καί θά ἤθελε ἡ σπίθα τῶν δυστυχιῶν μας νά μεταβληθῆ σέ φλόγα... πού νά φθάσει μέχρι τόν οὐρανό... ἄς μή ρίχνωμε εἰς ἀκοάς βεβήλους ἐκεῖνα πού δέν πρέπει νά "βγαίνουν ἔξω"!...  ᾿Αφοῦ λοιπόν ἀπό μόνοι τους ἐπινοοῦν πράγματα ἄσχημα γιά μᾶς, πῶς εἶναι δυνατόν ποτέ νά μή ἐκμεταλευθοῦν αὐτά πού τούς προσφέρομεν;..." (῾Αγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Λόγος θεολογικός πρῶτος κατά ἀνομοίων.  ῎Εκδ. ὠφελ. βιβλ. τόμ. 1, σελ. 66-74).
Αὐτό νά ἀπευθύνουμε πρός ὅλους καί φρονῶ πώς εἶναι ἠ καλύτερη ἀντιμετώπισις τῶν προβλημάτων πού ἀντμετωπίζει σήμερα υό ῾ιερατικό ἔργο. Καί ἡ χάρις καί ἡ εὐλογία τοῦ Θεοῦ ἀς μᾶς συνοδεύῃ πάντοτε. ΑΜΗΝ.

1. Ποιμαντική τοῦ ῾Αγίου Νεκταρίου
2.  Σειρά Ε.Π.Ε. , ἱ. Χρυσοστόμου ῎Εργα, Τόμος 28, Εἰσαγωγή εἰς τούς Λόγους περί ᾿Ιερωσύνης.
3.  Στυλιανοῦ Γ. Παπαδοπούλου, Μεγάλοι Πατέρες τῆς ᾿Εκκλησίας, Σχόλια θεολογικά εἰς τούς Λόγους περί ᾿Ιερωσύνης, ᾿Ιω. τοῦ Χρυσοστόμου.
4.  ᾿Αρχιμ. ῾Ιεροθέου Σ. Βλάχου, Συζητήσεις γιά τήν "᾿Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία", Τόμος 3, ῾Ο ἱερεύς ὡς θεραπευτής κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο, σελ. 204-229.
5. ᾿Αποστόλου ᾿Αθ. Παινεσάκη, ῾Η Δύναμις τοῦ Παραδείγματος, Τό Παράδειγμα τοῦ Κληρικοῦ, σελ. 45-47.
6. π. ᾿Επιφανίου Τσέρνωβ, Κείμενα διά τήν ᾿Εκκλησία τῶν Κατακομβῶν ἐν Ρωσίᾳ.