ΕΥΛΑΒΙΚΟΝ ΑΦΙΕΡΩΜΑ


Τό κείμενον πού ἀκολουθεῖ, εἶχε δημοσιευθεῖ εἰς τό ῾Ιεραποστολικόν καί ᾿Εποικοδομητικόν Φυλλάδιον «ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΘΗΣΑΥΡΙΣΜΑΤΑ» (ἀριθμ. φύλλου 263/᾿Απρίλιος 1995), τό ὁποῖον ἐκδίδετο τότε ὑπό τοῦ ἐν Περιστερίω ‘Εκκλησιαστικοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου. Ἐγράφη ὑπό τοῦ τότε Ἀρχιμανδρίτου, νῦν Μητροπολίτου, Κηρύκου, ἐπαναδημοσιεύεται δέ τιμῆς καί εὐλαβείας ἕνεκεν πρός τόν ἅγιον Γρηγόριον τόν Ε΄ Πατριάρχην Κων/λεως καί τούς Ἁγίους Νεομάρτυρας. Ἡ Ἱερά Μητρόπολίς μας τήν Τρίτην τοῦ Πάσχα, τήν 19 καί τήν 29 Μαίου καί τήν Γ΄ Κυριακή τοῦ Ματθαίου, τιμᾶ ἰδιαιτέρως τούς Ἁγίους Νεομάρτυρας.


῾Ως εἶναι γνωστόν τό ἐν ῾Ηλιουπόλει καί παρά τόν ῾Ιερόν Ναόν ῾Αγίας Τριάδος ᾿Εκκλησιαστικόν ῞Ιδρυμα εἶναι ἀφιερωμένον εἰς τόν ῞Αγιον Γρηγόριον τόν Ε' καί τούς ῾Αγίους Νεομάρτυρας. ᾿Επίσης εἶναι γνωστόν ὅτι ἡ μνήμη τοῦ ῾Αγίου Γρηγορίου τελεῖται τήν 10ην ᾿Απριλίου (ἐφέτος συνέπεσε τήν ἡμέραν τοῦ Πάσχα, ὅπως ἀκριβῶς ἡμέραν τοῦ Πάσχα ἦτο ἡ 10η ᾿Απριλίου 1821, ὅτε ἐμαρτύρησεν ὁ ῞Αγιος) τῶν δέ ῾Αγίων Νεομαρτύρων τελεῖται τήν Γ' Κυριακήν τοῦ Ματθαίου, (ἐφέτος συμπίπτει τήν 19ην ᾿Ιουνίου). Εἰς τούς ἀγαπητούς ἀναγνώστας καί τούς φίλους τῶν ῾Αγίων καί τιμῶντας τήν μνήμην τοῦ ῾Αγίου Γρηγορίου τοῦ Ε' καί τῶν ῾Αγίων Νεομαρτύρων γνωρίζομεν καί τοῦτο: Εἰς παλαιάν ἀκολουθίαν καί βιογραφίαν τοῦ ῾Αγίου ἐκδοθεῖσαν πρό 100 καί πλέον ἐτῶν εὕρομεν σημαντικήν εἴδησιν περί τῆς μνήμης τοῦ ῾Αγίου Γρηγορίου τοῦ Ε', ὅτι δηλ. ἐν Ρωσίᾳ τῇ προτάσει τοῦ ᾿Αρχιεπισκόπου ᾿Ιννοκεντίου "ἡ ῾Αγιωτάτη Διοικοῦσα Σύνοδος πάσης Ρωσίας ἐθέσπισεν, εὐθύς ἀπό τό ἔτος 1821 νά τελῆται ἐνιαυσίως κατά τήν 19ην ᾿Ιουνίου μνημόσυνον τοῦ ῾Ιερομάρτυρος Πατριάρχου· ἀπό δέ τοῦ 1848 καί ἐντεῦθεν ἐκανόνισεν, ἵνα ψάλληται ἡ ᾿Ασματική ᾿Ακολουθία τοῦ Πανενδόξου ῾Ιερομάρτυρος Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ε'", καθώς δέ ἀναφέρεται εἰς ἔκθεσιν ᾿Εκκλησιαστικῆς ῾Ελλην. ᾿Επιτροπῆς πρός τό ῾Υπουργεῖον: "ἀπό τοῦ 1821 καί μάλιστα ἀπό τοῦ 1848 ἀπεδίδοντο τιμαί ἱερομάρτυρος εἰς τόν Πατριάρχην Γρηγόριον, διότι καί ἀναθήματα ἀνετίθεντο καί λαμπάδες προσεφέροντο καί κανδῆλαι ἀκοίμητοι ἐκαίοντο καί δεήσεις καί παρακλήσεις πρό τῆς εἰκόνος τοῦ ἀοιδίμου ἐτελοῦντο".
᾿Εφέτος δέν ἠδυνήθημεν νά τιμήσωμεν ἰδιαιτέρως τόν ῞Αγιον ῾Ιερομάρτυρα Γρηγόριον τόν Ε', λόγῳ τοῦ ὅτι συνέπεσεν ἡ μνήμη του τήν ἁγίαν ἡμέραν τοῦ Πάσχα. ᾿Εγένετο ἁπλῶς μία μικρή ἀναφορά εἰς τήν ὁμιλίαν, ἡ ὁποία ἐξεφωνήθη τήν ἡμέραν τοῦ Πάσχα, τό ἀπόγευμα εἰς τήν τελετήν τῆς ᾿Αγάπης εἰς τήν ῾Ιεράν Μονήν Παναγίας Πευκοβουνογιατρίσσης Κερατέας ᾿Αττικῆς.
῾Ημεῖς ὅμως, οἱ ὁποῖοι ὡς νεώτεροι ῞Ελληνες, ὀφείλομεν τήν ἐλευθερίαν μας εἰς τά μαρτύρια καί τάς θυσίας αὐτῶν τῶν ἐνδόξων προγόνων μας, ἰδιαιτέρως δέ οἱ ἐν ᾿Αθήναις, ὅπου εὑρίσκεται ἀπό ἑκατονταετίας καί πλέον τό ἱερόν λείψανόν του, ἔχομεν χρέος νά τόν τιμῶμεν πάντοτε. Εἶναι μεγάλη ἡ προσφορά καί ἡ θυσία τοῦ ῾Αγίου τούτου ἱερομάρτυρος εἰς τό ῾Ελληνικόν ἔθνος μας καί τήν ᾿Ορθοδοξία γενικώτερον, καί ἑπομένως καί τό ἰδικόν μας χρέος μέγιστον. Εἶναι πολύ χαρακτηριστικόν τό περιεχόμενον δύο ᾿Απολυτικίων, τά ὁποῖα εὕρομεν εἰς τήν παλαιάν, ὡς ἄνω ἀναφερθεῖσαν, ἀσματικήν ἀκολουθίαν : "Εὐλογητός εἶ Χριστέ ὁ Θεός ἡμῶν, ὁ τόν θεῖον Πατριάρχην ἐνισχύσας, οὐρανόθεν ἐκπέμψας αὐτῷ βοήθειαν καί δι᾿ αὐτοῦ ῾Ελλήνων ῎Εθνων ἀνυψώσας πρός προγόνων τήν εὔκλειαν" καί "῾Η Πελοπόννησος ἡ πολυθαύμαστος, γεννησαμένη Σε Μάρτυς Γρηγόριε, καί θρεψαμένη καλλοναῖς αὐγάζεται τῆς δόξης Σου, μᾶλλον δ᾿ ἡ περίδοξος ᾿Αθηνῶν πόλις τέρπεται ἐν τοῖς κόλποις ἔχουσα τό Σεβάσμιον Σκῆνος Σου. Διό καί γεγηθυῖα κραυγάζουσι, δόξα Θεῷ τῷ Παντοκράτορι".
Διά τοῦτο πρέπει νά τιμήσωμεν τόν ῞Αγιον. Καί ἐφέτος θά τόν τιμήσωμεν μαζί μέ τούς ῾Αγίους Νεομάρτυρας τῶν ὁποίων ἡ μνήμη συμπίμπτει τήν 19ην ᾿Ιουνίου, ἡμερομηνίαν τήν ὁποίαν ὥρισεν ἀπ᾿ ἀρχῆς ἡ Ρωσική ᾿Εκκλησία νά τιμᾶται ἡ μνήμη του ὡς ῾Αγίου. Διά τοῦτο κατ᾿ αὐτήν τήν ἡμέραν, ἡ ὁποία συμπίπτει τήν Κυριακήν Γ' Ματθαίου, ἡ θεία Λειτουργία θά γίνη πρός τιμήν καί μνήμην τοῦ ῾Αγίου ῾Ιερομάρτυρος Γρηγορίου τοῦ Ε' ἀλλά καί πάντων τῶν ῾Αγίων Νεομαρτύρων.
Εἰς τό παρόν σημείωμά μας θέλομεν νά τονίσωμεν τοῦτο: ῾Ο ῞Αγιος Γρηγόριος ἐδέχθη καί ἐν ζωῇ καί μετά τόν μαρτυρικόν του θάνατον καί μέχρι σήμερον πολλάς συκοφαντίας. ᾿Εν ὅσω ἔζη τρίς ἀπεστάλη εἰς ἐξορίαν ὑπό τῶν Τούρκων καί πολλάς θλίψεις καί ταλαιπωρίας ὑπέστη, ἀλλά καί ὑπό τινων ῾Ελλήνων ὁπαδῶν τοῦ διαφωτισμοῦ (ὡς τοῦ Κοραῆ) διεβλήθη καί ἐσυκοφαντήθη. ᾿Αλλά καί μέχρι σήμερον κάποιοι "ἐξυπνάκηδες ἱστορικοί", γράφοντες διά τήν δῆθεν "ἀλήθεια τοῦ 21", κινούμενοι ἀπό τό ἀθεϊστικό ὑλιστικό πνεῦμα τῶν "δασκάλων" τοῦ "ἱστορικοῦ ὑλισμοῦ" ἐπεχείρησαν νά σπιλώσουν καί τήν μεγάλη μορφή τῆς ᾿Εκκλησίας καί τοῦ ῎Εθνους τόν ῾Ιερομάρτυρα Γρηγόριον τόν Ε'. Τόν χαρακτήρισαν "προδότη τῶν ραγιάδων". Ξέχασαν πώς ἡ ἀλήθεια, ὅσο καί ἄν διαβάλλεται, λάμπει καί καταντροπιάζει τούς συκοφάντας.
῞Οσον ἐπεχείρησαν νά τόν διαβάλλουν τόσον "ἡ φωτεινή του μορφή σελαγίζει στό στερέωμα τῆς ᾿Εκκλησίας καί τοῦ ῎Εθνους, καί μένει ἀξεπέραστη σέ λαμπρότητα καί γνήσιο πατριωτισμό". ῾Η ᾿Εθνική συνείδησι τόν καθιέρωσε ὡς τόν πρωτοπόρο τοῦ δούλου Γένους καί τῆς ᾿Εθνεγερσίας. Διότι ἀνεδείχθη ὁ "ποιμήν ὁ καλός" πού θυσιάζει τήν ζωήν του ὑπέρ τῶν προβάτων, καί μιμητής μεγάλων ῾Ιεραρχῶν τῆς ᾿Ορθοδοξίας. Μέσα στό ὄργιο τῶν διωγμῶν καί τοῦ αἵματος πού εἶχαν ἐξαπολύσει οἱ Τοῦρκοι καί οἱ ῾Εβραῖοι ἐναντίον τῶν ῾Ελλήνων διετήρησε τήν ψυχραιμία του.
Τόν κατηγόρησαν διότι δῆθεν ἀφώρισε τούς ἐπαναστάτας. Ξεχνοῦν ὅμως ὅτι ἦτο μία πρᾶξις, ἡ ὁποία ναί μέν οὐδεμίαν ἰσχύν εἶχεν, ὅμως ἀπέβη σωτήριος διά τό ῎Εθνος. Αὐτήν τήν ἐνέργειαν τήν διαφωτίζει ἄριστα ἡ ἀπάντησις τοῦ Πατριάρχου εἰς τόν Μητροπολίτην Δέρκων Γρηγόριον, ὁ ὁποῖος τοῦ ἐπρότεινε νά μεταβοῦν εἰς Πελοπόννησον καί τεθοῦν ἐπί κεφαλῆς τοῦ ᾿Αγῶνος. "Καί ἐγώ ὡς κεφαλή τοῦ ῎Εθνους καί ὑμεῖς ὡς Σύνοδος ὀφείλομεν νά ἀποθάνωμεν διά τήν κοινήν σωτηρίαν· ὁ θάνατος ἡμῶν θά δώση δικαίωμα εἰς τήν Χριστιανωσύνην νά ὑπερασπίση τό ἔθνος ἐναντίον τοῦ τυράννου, ἀλλ᾿ ἄν ὑπάγωμεν ἡμεῖς νά ἐνθαρρύνωμεν τήν ἐπανάστασιν, τότε θά δικαιώσωμεν τόν σουλτᾶνον, ἀποφασίσαντα νά ἐξολοθρεύση ὅλον τό ῎Εθνος". Μέ τόν δῆθεν "ἀφορισμόν" ἀπέβλεπε εἰς τό νά προλάβη τήν γενικήν σφαγήν τῶν ῾Ελλήνων, διότι ἐπρόκειτο νά ἐκδοθῆ ὁ "φετφάς" δηλ. τό διάταγμα περί ἐξοντώσεως τῶν ῾Ελλήνων διά γενικῆς σφαγῆς, τό ὁποῖον προέλαβε ὁ Πατριάρχης διά καταλλήλου ἐνεργείας καί ὑπό τόν ὅρον τῆς ἀποδείξεως, ὅτι τό ῾Ελληνικόν ῎Εθνος δέν μετέχει τοῦ κινήματος τῶν ἐπαναστατῶν.
῾Ο Σουλτᾶνος εἶχε μηνύσει εἰς τόν ἀντιπρόσωπον τῆς Ρωσίας τόν ᾿Ιούνιον τοῦ 1821 ὅτι ἡ ῾Υψηλή Πύλη : "εἶχε τό δικαίωμα καί τήν δύναμιν νά ἐξολοθρεύση πᾶν τό ῾Ελληνικόν ῎Εθνος, ἀλλ᾿ ἀντί τούτου μακροθύμως φερομένη διέταξε τόν Πατριάρχην νά καταπνίξη τήν ᾿Επανάστασιν διά τοῦ ἀφορισμοῦ".
Τότε τά πάντα προεμήνυον, ὅτι ἐπέκειτο ἡ καταστροφή. ῾Ο Πατριάρχης ἐνήργησε συνετῶς πρός ἀποφυγήν τῆς γενικῆς σφαγῆς πού προεμηνύετο.
Τό ὅτι ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος συντόνιζε δραστήρια τόν ἀγῶνα καί προετοίμαζε αὐτόν ἀπό πολύ προηγουμένως ὑπάρχουν πολλαί γραπταί μαρτυρίαι: Εἰς μίαν ἐπιστολήν του ἀπό 28 Δεκ. 1920 (πέντε περίπου μῆνες πρίν τό μαρτύριό του) ἔγραφε στόν ᾿Επίσκοπο Σαλώνων (᾿Αμφίσσης) ᾿Ησαΐα ἕνα τῶν ἐνδόξων πρωταθλητῶν τῆς παλιγγενεσίας τῶν ῾Ελλήνων, τά ἑξῆς :
"᾿Αμφοτέρας τάς τιμίας ἐπιστολάς, διά τοῦ ἀγαθοῦ πατριώτου Φούντα Γαλαξειδιώτου, ἀσφαλῶς ἐδεξάμην καί τούς ἐν αὐταῖς τιμίους σου λόγους ἔγνων. ᾿Εχεμυθίας, ἀδελφέ, μεγίστης χρεία καί προφύλαξις περί πᾶν διάβημα· οἱ γάρ χρόνοι πονηροί εἰσι καί ἐν τοῖς φιλοπατριώταις ἔστι καί μοχθηρῶν ζύμη, ἀφ᾿ ἧς ὡς ἀπό ψωραλέου προβάτου φυλάττεσθε. Κακόν γάρ πολλοί μηχανῶνται διά τό τῆς φιλοπλουτίας ἔγκλημα. Διό τήν ἀγαθήν ἐξελέξω μερίδα κοινολογῶν μοι, ἐμπιστευμένοις πατριώταις, τά ἐχεμυθίας δεόμενα. Οἱ Γαλαξιδιῶται, οὕς ἐπιστέλλεις μοι συνεχῶς πεφροντισμένως ἐνεργοῦσι, καί ἀφ᾿ ὧν ἔγνων ἀδύνατον ἀντί παντός τιμίου οὐδ᾿ ἐλάχιστον λόγον ἕρκος ὀδόντων φυγεῖν· οὐ μόνον τά σά, ἀλλά καί τά τῶν ἐν Μωρέᾳ ἀδελφῶν γράμματα κομίζουσί μοι. ῾Η τοῦ Παπανδρέα πρᾶξις πατριωτική μέν τοῖς γινώσκουσι τά μύχια, κατακρίνουσι δέ οἱ μή εἰδότες τόν ἄνδρα. Κρύφα ὑπερασπίζου αὐτόν, ἐν φανερῷ δέ ἄγνοιαν ὑποκρίνου, ἔστι δ᾿ ὅτε καί ἐπίκρινε τοῖς θεοσεβέσιν ἀδελφοῖς καί ἀλλοφύλοις. ᾿Ιδίᾳ πράϋνον τόν Βεζύρην λόγοις καί ὑποσχέσεσιν· ἀλλά μή παραδοθήτω εἰς λέοντος στόμα. ῎Ασπασον σύν ταῖς ἐμαῖς εὐχαῖς τούς ἀνδρείους ἀδελφούς, προτρέπων εἰς κρυψίνοιαν διά τόν φόβον τῶν ᾿Ιουδαίων. ᾿Ανδρωθήτωσαν ὥσπερ λέοντες καί ἡ εὐλογία τοῦ Κυρίου κρατυνεῖ αὐτούς, ἐγγύς δέ ἐστι τοῦ Σωτῆρος τό Πάσχα. Αἱ εὐχαί τῆς ἐμῆς μετριότητος ἐπί τῆς κεφαλῆς σου, ἀδελφέ μου ῾Ησαΐα. Γεώργει ἀκαμάτως καί ὄλβια γεώργια δώσει σοι ὁ Πανύψιστος".
῾Ο Πατριάρχης ποτέ δέν ἐλησμόνησε αὐτή τή γραμμή, οὔτε τήν ἐθναρχική του ἰδιότητα, οὔτε τό ποίμνίο του, τό ὁποῖον ἠπειλεῖτο μέ γενική σφαγή. ᾿Εγνώρισε ἀπό προηγουμένας περιπτώσεις τί σημαίνει τουρκική βαρβαρότητα, καί ὅτι τό Γένος μέσα σέ διάστημα ὀλίγων ὡρῶν ἦτο δυνατόν νά ξεκληρισθῆ ὁλόκληρο. Δι᾿ αὐτό συνιστοῦσε "ἐχεμυθία", "κρυψίνοια", "προφύλαξι" διά νά μή δίνη ὅπλα στούς ἐχθρούς τοῦ Σταυροῦ καί τῆς ᾿Εκκλησίας. Ταυτόχρονα προσευχόνταν διά τούς ἀγωνιστάς καί ἐμψύχωνε μέ τήν βεβαιότητα, ὅτι "ἐγγύς ἐστί τοῦ Σωτῆρος τό Πάσχα", δηλαδή ὅτι κοντεύει ἡ ἡμέρα τῆς ᾿Εθνεγερσίας, ἡ ἀνάστασις τῆς ῾Ελλάδος.
Καί ἐνῶ τόσο πολύ ἐφρόντισε διά νά σώση τό ῾Ελληνικόν ῎Εθνος, ἀπό μίαν προβλεπόμενη γενική σφαγή, ὅμως τόν ἑαυτόν του τόν ἐθυσίαζε ὑπέρ τοῦ ποιμνίου του. ᾿Επίστευε πώς μέ τήν θυσία του θά πάρουν θάρρος οἱ ραγιάδες διά νά φέρουν εἰς πέρας τόν σκοπόν τους. ῞Οπως καί ἔγινε. Κρεμάστηκε καί ἡ ἐπανάστασι φούντωσε, ἅπλωσε παντοῦ.
῞Οταν πολλοί βλέποντες τήν ἐπικειμένην καταστροφήν προέτρεπον τόν Πατριάρχην νά φύγη ἐκ Κων/λεως μετεμφιεσμένος, ἐκεῖνος διαρρήδην ἠρνεῖτο. Εἰς ῞Ελληνας καί Ρώσους φίλους του πού τόν παρακινοῦσαν νά φύγη καί νά σωθῆ ἀπαντοῦσε μέ ἀκαταμάχητο θάρρος: "Μή μέ παρακινεῖτε εἰς φυγήν, μή θέλετε νά σωθῶ· ἡ ὥρα τῆς φυγῆς μου θά ἦταν ἀρχή σφαγῆς, ὥρα σπαθιοῦ εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν καί τήν ἄλλην Χριστιανοσύνην. Εὔμορφο πρᾶγμα θέλετε νά κάμω! Μεταμορφωμένος μέ καμμιά προβιά εἰς τήν πλάτην νά φεύγω εἰς τά καράβια, ἤ σφαλισμένος εἰς πρεσβεία φιλική ν᾿ ἀκούω εἰς τούς δρόμους τά ὀρφανά τοῦ ἔθνους μου, νά σπαράττουν εἰς τά χέρια τοῦ δημίου. Εἶμαι Πατριάρχης διά νά σώσω τόν λαόν μου, ὄχι νά τό ρίξω στά μαχαίρια τῆς Γιαννιτσαριᾶς· ῾Ο θάνατός μου ἴσως χρησιμεύσει περισσότερο, παρ᾿ ὅτι ἐδυνάμην νά φαντασθῶ πῶς θά ὠφελήσει ἡ ζωή μου. Οἱ ξένοι βασιλεῖς θά ταραχθοῦν εἰς τήν ἀδικίαν τοῦ θανάτου μου· δέν θά ἰδοῦν ἴσως μέ ἀδιαφορίαν ὑβρισμένην τήν πίστιν τους εἰς τό πρόσωπόν μου, καί ὅπου εἶναι ἄνδρες ἁρμάτων ῞Ελληνες, θά πολεμήσουν μέ ἀπελπισίαν πολέμου, πού συχνά χαρίζει τήν νίκην. Εἶμαι βέβαιος! Κάμετε λοιπόν ὑπομονήν εἰς ὅ,τι μοῦ συμβῆ. Σήμερον, τῶν Βαΐων, ἄς φάγωμεν εἰς τό τραπέζι τά ψάρια τοῦ γιαλοῦ, καί παρεμπρός ἐντός ἴσως τῆς ἑβδομάδος, ἄς φάγουν καί αὐτά ἀπό ἡμᾶς. ῎Οχι δέν θά χρησιμεύσω ἐγώ περίγελως τῶν ζώντων, καί περπατῶντας μέ διάκους καί μέ ἄρχοντας εἰς τούς δρόμους τῆς ᾿Οδησσοῦ, τῆς ῾Επτανήσου ἤ τῆς ᾿Αγκώνας νά δαχτυλοδείχνουν τά παιδιά: "ἰδού ὁ φονηᾶς Πατριάρχης!". ῎Αν τό ἔθνος μου σωθῆ καί θριαμβεύση θά μ᾿ ἀποζημιώση ἐλπίζω, μέ θυμιάματα τιμῆς καί ἐπαίνου, ἐπειδή ἔκαμα τό χρέος μου. Τετάρτη φορά δέν θ᾿ ἀνεβῶ πλέον εἰς τά Μοναστήρια τοῦ ῎Αθωνος· δέν τό θέλω. Χαίρετε σπήλαια καί κορυφές τοῦ ῾Ιεροῦ βουνοῦ! Χαῖρε θαλάσσιον κῦμα! Χαῖρε Σπάρτη καί ᾿Αθήνα, ὅπου ἤθελα νά συστήσω σχολεῖα ἐπιστημῶν διά τούς νέους τῆς πατρίδος! Χαῖρε γῆ τῆς γεννήσεώς μου Δημητσάνα! ᾿Εγώ ὑπάγω ὅπου μέ καλεῖ, μέ βιάζει ἡ γνώμη μου, ἡ μεγάλη μοῖρα τοῦ ῎Εθνους καί ὁ Οὐράνιος Θεός ὁ ἔφορος τῶν θείων καί ἀνθρωπίνων πραγμάτων".
Τά λόγια αὐτά δέν ἄργησαν νά γίνουν πραγματικότης. Τό μῖσος τῶν ᾿Αγαρηνῶν ξέσπασε σέ λίγες μέρες στούς ὑπέργηρους ὤμους τοῦ Πατριάρχου. Τήν νύκτα τοῦ Πάσχα (10 ᾿Απριλίου) ἐτέλεσεν τήν Θ. Λειτουργίαν μετά 8 ᾿Αρχιερέων μετ᾿ ἰδιαιτέρας κατανύξεως, καί κατόπιν ἀπεσύρθη εἰς τόν κοιτῶνά του νά ξεκουραστῆ. ᾿Εκεῖ ἐπιβάται πλοίου προερχομένου ἐκ Πελοποννήσου τοῦ ἔφεραν εἴδησιν ἐπεβεβαιώνουσαν περί τῆς γενικῆς ἐξεγέρσεως τῶν ῾Ελλήνων. Καί εἰς τήν ἐρώτησιν: "καί τώρα τί ἔχει νά γίνη;" ῾Ο Πατριάρχης ἀπήντησε: "Καί τώρα καί πάντοτε γινέσθω τό θέλημα τοῦ Κυρίου"
᾿Εκοιμήθη ὀλίγας ὥρας καί ὅταν ἠγέρθη νά φάγη ἐπληροφορήθη ὅτι ἦλθε ὁ Μ. Διερμηνεύς τῆς ῾Υ. Πύλης μετά τοῦ Γενικοῦ Γραμματέως τοῦ ῾Υπουργείου τῶν ᾿Εξωτερικῶν καί νομίσας, ὅτι πρόκειται περί ἐπισκέψεως διά τήν ἑορτήν τοῦ Πάσχα, τούς ἐκάλεσε εἰς τόν κοιτῶνά του. ᾿Αλλά ἐκεῖνος μεταβάς εἰς τήν αἴθουσαν τῶν συνεδριάσεων τῆς ῾Ι. Συνόδου, προσκαλέσας ἐν τάχει τούς ᾿Αρχιερεῖς τούς ἀνέγνωσε Τουρκικόν φιρμάνιον (διάταγμα), διά τοῦ ὁποίου ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος ἐπαύετο τοῦ Πατριαρχικοῦ Θρόνου, ἀγνώμων πρός τήν Υ. Πύλην καί ἄπιστος.
Παραθέτομεν ἐν συνεχείᾳ τά τοῦ ἀπαγχονισμοῦ του ὡς ἔχουν καταγραφῆ εἰς τήν Μεγάλην ῾Ελληνικήν  ᾿Εγκυκλοπαίδειαν Τόμος Η', σελ. 724 :
"Τήν νύκτα τοῦ Πάσχα (10 ᾿Απριλίου) ἐτέλεσεν οὗτος τήν θείαν Λειτουργίαν μετά 8 ἀρχιερέων μετ᾿ ἰδιαζούσης κατανύξεως, ἀποσυρθείς μετ᾿ αὐτήν εἰς τόν κοιτῶνά του ὅπως ἡσυχάση. ᾿Εκεῖ προσελθών εἷς τῶν οἰκείων του εἶπεν ὅτι ἐπιβάται ῾Επτανησιακοῦ πλοίου, ἀφικομένου ἐκ Πελοποννήσου, ἐπεβεβαίωσαν τήν γενικήν ἐξέγερσιν τῶν ῾Ελλήνων "καί τώρα τί ἔχει νά γίνῃ"; προσέθηκεν. ῾Ο Πατριάρχης ἀπήντησε: "Καί τώρα καί πάντοτε γινέσθω τό θέλημα τοῦ Κυρίου". ᾿Εκοιμήθη δέ ἡσύχως ἐπι τινας ὥρας. Καθ᾿ ἅς δέ στιγμάς ἐξεγερθείς ἐζήτει ὀλίγον νά φάγη, εἰδοποιήθη ὅτι ἦλθεν ὁ Μ. διερμηνεύς τῆς ῾Υ. Πύλης Σταυράκης ᾿Αριστάρχης μετά τοῦ Τούρκου γενικοῦ γραμματέως τοῦ ὑπουργείου τῶν ᾿Εξωτερικῶν καί ὑπολαβών ὅτι προὔκειτο περί ἐπισκέψεως ἐπί τῆ ἑορτῇ τοῦ Πάσχα προσεκάλεσεν αὐτόν εἰς τόν κοιτῶνα. ᾿Αλλ᾿ ἐκεῖνος μεταβάς εἰς τήν αἴθουσαν τῶν συνεδριῶν τῆς ῾Ι. Συνόδου, προσκαλέσας ἐν τάχει τούς ἀρχιερεῖς, ἀνέγνω, ὅταν προσῆλθε καί ὁ πατριάρχης, σουλτανικόν διάταγμα (φιρμάνιον), δι᾿ οὗ οὗτος ἐπαύετο τοῦ ἀξιώματος του "ὡς ἀνάξιος τοῦ Πατριαρχικοῦ Θρόνου, ἀγνώμων πρός τήν ῾Υ. Πύλην καί ἄπιστος". ᾿Αμέσως ὁ Πατριάρχης, ἦτο δέ ὥρα 10 περίπου π.μ., ἀπήχθη ὑπό τῶν παρισταμένων Τούρκων εἰς τάς φυλακάς Μποσταντζήμπαση, καίτοι τό διάταγμα ὥριζε τόπον ἐξορίας του τήν Χαλκηδόνα. Κατά τινας δέ εἰδήσεις ὑπεβλήθη ἐν ταῖς φυλακαῖς εἰς φρικτάς βασάνους, μή θελήσας νά παράσχη πληροφορίας περί τῆς ᾿Επαναστάσεως. ᾿Εν τῷ μεταξύ διετάχθη ἡ ἄμεσος ἐκλογή νέου πατριάρχου, τοιοῦτος δέ ἐξελέγη ὁ Εὐγένιος, ἐξαχθείς δ᾿ ἐκ τῶν φυλακῶν ὁ Γρηγόριος μετά στρατιωτικῆς συνοδείας ἐπεβιβάσθη ἀκατίου, ὅπερ περί τήν 2 μ.μ. ὥραν προσήγγισεν εἰς τήν ἀποβάθραν τοῦ Φαναρίου. ᾿Αποβιβασθείς ἐγονυπέτησε καί προσηυχήθη, ἔτεινε δέ τόν τράχηλον εἰς τόν παριστάμενον δήμιον, διότι ἐνόμισεν ὅτι ἐκεῖ ἔμελλε νά ἀποκεφαλισθῆ. ᾿Αλλά διά λακτισμάτων καί ὕβρεων διετάχθη νά ἐγερθῆ. ῾Ωδηγήθη εἰς παρακείμενον καφενεῖον, ὅπου παρέμεινεν ἐπί ἡμίσειαν περίπου ὥραν, διότι ὁ δήμιος μετέβη εἰς ἀναζήτησιν σχοινίου. Μετά τοῦτο ὑποβασταζόμενος ὑπό Τούρκων στρατιωτῶν ὁ γέρων Πατριάρχης, ἐν μέσω τῶν σκωμμάτων τοῦ τουρκικοῦ καί ἰουδαϊκοῦ ὄχλου ὡδηγήθη πρός τήν μεσημβρινήν πύλην τοῦ πατριαρχείου. ᾿Εκεῖ παρεσκευάσθη ἀγχόνη, ἀτάραχος δέ ὁ πατριάρχης, σιωπηλῶς προσευχόμενος καί ἔχων τήν κεφαλήν κεκλιμένην ἐπί τοῦ ὤμου, ἀνέμενεν ἐπί πολύ τήν παρασκευήν τῆς ἀγχόνης, ὅτε τέλος σύρας πρός αὐτήν ὁ δήμιος τόν μάρτυρα ἀφήρεσεν ἀπ᾿ αὐτοῦ τό ἐγκόλπιον, τό ἐξωτερικόν ράσον, τό κομβολόγιον καί ὅ,τι εὗρεν ἐπ᾿ αὐτοῦ, ρωμαλέος δέ τις ἀχθοφόρος ὕψωσεν αὐτόν ἐπί τῶν ὤμων πρός τόν ἐπί τῆς στηθείσης κλίμακος ἀναβάντα δήμιον. Οὗτος περιβαλών τόν τράχηλον τοῦ Πατριάρχου διά τοῦ βρόχου, ἀφῆκεν αὐτόν μετέωρον. Μετά τινας στιγμάς, περί ὥραν 3 μ.μ., ἐξέπνευσεν ὁ μάρτυς, ἄγων τότε τό 76ον ἔτος περίπου τῆς ἡλικίας του. Οἱ παριστάμενοι ὄχλοι ἐλιθοβόλουν, ὑβρίζοντες, τό αἰωρούμενον λείψανον, διῆλθε δέ ὁ Μ. Βεζύρης καί εἶδεν αὐτό ὡς καί αὐτός ὁ αἱμοχαρής σουλτᾶνος Μαχμούτ Β΄, κατά διαταγήν τοῦ ὁποίου τό λείψανον ἔμεινεν ἐκεῖ ἐπί τρεῖς ἡμέρας, φέρον ἐπί τοῦ στήθους καί τό διάταγμα τῆς εἰς θάνατον καταδίκης. Κατ᾿ αὐτό ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος ἐθεωρήθη "καθ᾿ ὅλα τά φαινόμενα" συμμέτοχος τῆς ᾿Επαναστάσεως, διότι κατήγετο ἐκ Πελοποννήσου, ἔνθα αὕτη ἐξερράγη.
῾Η γελοία αὕτη δικαιολογία ἐξέθετεν ἔτι μᾶλλον τόν σουλτᾶνον, ὅστις ἐξέλεξε τόν Πατριάρχην ὡς θῦμα τοῦ καταχθονίου σχεδίου του, ἐλπίσας ὅτι ἔμελλε νά καταπλήξη καί ἐκφοβίση τούς ῞Ελληνας. Ταυτοχρόνως δέ διέταξε τόν φόνον καί τόν ἀπαγχονισμόν καί ἄλλων ἀρχιερέων. ῾Ο πατριάρχης Εὐγένιος μάτην προσεπάθησε νά ἐξαγοράση καί θάψη τό λείψανον. Τῇ 13ῃ ᾿Απριλίου οἱ ῾Εβραῖοι, ἀντί 800 γροσίων ἀγοράσαντες αὐτό, ἔσυρον ἀνά τάς ὁδούς τῆς Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τῆς παραλίας τοῦ Κερατίου κόλπου. ᾿Αφοῦ δέ τό ἔρριψαν εἰς τήν θάλασσαν, ὁ δήμιος ἐπιβάς ἀκατίου ἔσυρεν αὐτό εἰς τό μέσον καί προσδέσας λίθους τό ἐβύθισε. Παρά τήν πρόθεσιν ὅμως ταύτην τῶν ὑβριστῶν τοῦ ἱεροῦ λειψάνου, τοῦτο, ἀποκοπέντος τοῦ κρατοῦντος ἀπό τοῦ τραχήλου τόν λίθον σχοινίου, ἐπέπλευσε καί φερόμενον ὑπό τῶν κυμάτων ἐγένετο ἀντιληπτόν ὑπό τοῦ ῞Ελληνος Μαρίνου Σκλάβου, πλοιάρχου τοῦ ὑπό τήν ρωσικήν σημαίαν πλοίου "῞Αγιος Νικόλαος". ῾Ο πλοίαρχος ἀνέσυρεν αὐτό τῇ 16ῃ ᾿Απριλίου, ἀναγνωρισθέν ὡς τό τοῦ πατριάρχου Γρηγορίου καί ὑπό ἄλλων μέν ἐπιβατῶν, ἰδίᾳ δέ ὑπό τοῦ πρωτοσυγκέλλου τοῦ Πατριάρχου Σωφρονίου.
Τήν ἐπαύριον ἀπέπλευσεν εἰς ᾿Οδησσόν τό πλοῖον, ἀλλά μόλις τῇ 5ῃ Μαΐου εἰσῆλθεν εἰς τόν λιμένα αὐτῆς. Κατ᾿ ἀρχάς τό λείψανον ἀναγνωρισθέν καί ὑπό τοῦ Κωνσταντίνου Οἰκονόμου, ὅστις ἀπήγγειλε θαυμάσιον ἐπικήδειον λόγον, ἀπετέθη εἰς τόν ἐν ᾿Οδησσῷ ῾Ελληνικόν ναόν τῆς ῾Αγίας Τριάδος, εἶτα δέ τῇ 16ῃ ᾿Ιουνίου, ἐτάφη ἐν αὐτῷ. Οἱ κακοῦργοι φονεῖς τοῦ πατριάρχου δέν ἠδύναντο νά προΐδωσιν ὅτι τά ἀποτελέσματα τοῦ μαρτυρικοῦ θανάτου αὐτοῦ ἔμελλον νά ὦσιν ἀντίθετα τῶν προσδοκηθέντων. Προσωπικῶς εἰς τόν πατριάρχην Γρηγόριον ὁ μαρτυρικός θάνατος προσεπόρισεν αἰωνίαν δόξαν, ἧς ἦτο ἄξιος, ἕνεκα τῶν ἀρετῶν, τῆς ἁγιότητος αὐτοῦ, καί τῶν μεγάλων ὑπηρεσιῶν πρός τήν ᾿Εκκλησίαν καί τό ἔθνος.
῾Η παγκόσμιος ἱστορία ἔχει σπάνια τοιαύτης θυσίας παραδείγματα. ᾿Αλλά καί διά τήν ἑλληνικήν ᾿Επανάστασιν ὁ μαρτυρικός θάνατος τοῦ πατριάρχου Γρηγορίου ὑπῆρξεν ὑψίστης σπουδαιότητος παράγων. Οὐ μόνον τήν συμπάθειαν τῶν ξένων πρός τό ἀγωνιζόμενον ἔθνος προυκάλεσεν, ἀλλά καί διά τούς ἥρωας ᾿Αγωνιστάς ὑπῆρξεν ἀνεκτίμητος ἠθική δύναμις, τόν δέ πολυύμνητον καί μοναδικόν ᾿Αγῶνα αὐτῶν καθηγίασε".
Θά ὁλοκληρώσωμεν τό παρόν ᾿Αφιέρωμα εἰς τόν ῞Αγιον Γρηγόριον τόν Ε', Πατριάρχην Κων/λεως, μέ ἕν τροπάριον ψαλλόμενον κατά τήν Λιτήν τοῦ ῾Εσπερινοῦ:
"Χαῖρε καί ἀγάλλου ἅπαν τό Γένος τῶν Πιστῶν, τοιοῦτον σχόν ἀθλητήν, φιλογενῆ καί φιλόχριστον, παραδόντα τό αἷμα αὐτοῦ τοῖς ᾿Αγαρηνοῖς δι᾿ ἀγχόνης. Εὐφραίνου καί σκίρτα ἡ ᾿Εκκλησία τῶν πιστῶν, ἐν τοῖς κόλποις σου ἔχουσα τόν ἀληθῶς ῾Ιεράρχην, νέον ῾Ιερομάρτυρα Γρηγόριον, ὡς πρεσβευτήν τῶν ψυχῶν ἡμῶν".

(Σημείωσις: Εἰς τό συγκεκριμένον φυλλάδιον εἶχε προστεθεῖ καί ἡ ‘Ανακοίνωσις διά τήν πανήγριν τῶν Ἀγίων Νεομαρτύρων ὡς κάτωθι: «Τήν ἑπομένην Κυριακήν Γ' Ματθαίου (19 ᾿Ιουνίου Ε.Η.) πανηγυρίζει τό ῾Ιερόν Παρεκκλήσιον τοῦ ῾Ι. Ναοῦ ῾Αγίας Τριάδος Κάτω ῾Ηλιουπόλεως τό τιμώμενον ἐπ᾿ ὀνόματι τῶν ῾Αγίων Νεομαρτύρων. ᾿Αφ᾿ ἑσπέρας θά τελεσθῆ ὁ ῾Εσπερινός καί τήν πρωΐαν τῆς Κυριακῆς ὁ ῎Ορθρος καί ἡ Θεία Λειτουργία, ὅπου μαζί μέ ᾿Αναστάσιμα Τροπάρια θά ψαλοῦν καί τῶν τιμωμένων ῾Αγίων Μαρτύρων ἐκ τῆς ᾿Ακολουθίας αὐτῶν. Θά διανεμηθῆ καί φυλλάδιον ἀφιερωμένον εἰς τούς ῾Αγίους Νεομάρτυρας. Εἴθε εὐχαῖς καί πρεσβείαις αὐτῶν νά ἀξιωθῶμεν καί ἡμεῖς εἰς τόν αἰῶνα μας νά δώσωμεν τήν μαρτυρίαν τῆς ᾿Αληθείας καί τήν ῾Ομολογίαν τῆς ᾿Ορθοδόξου Πίστεως. Προπάντων σήμερον πού χειμάζεται καί πολεμεῖται ἡ ᾿Εκκλησία πανταχόθεν, ἔξωθεν καί ἔσωθεν, εἴθε νά μᾶς στερεώνουν ἐν τῇ ἀληθινῇ πίστει, ἵνα τύχωμεν καί τῶν ἐπηγγελμένων ἀγαθῶν. ΑΜΗΝ»).

Ἐπαναδημοσιεύσαμεν τό ἀνωτέρω ἄρθρον, διά νά ὑπενθυμίσωμεν εἰς ὅλους μας τό χρέος ἡμῶν νά ἑορτάζωμεν καί νά τιμῶμεν «ψαλμοῖς καί ὕμνοις καί ὠδαῖς πνευματικαῖς» καί τόν Ἄγιον Πατριάρχην Γρηγόριον τόν Ε΄ καί ὅλους τούς ἁγίους Νεομάρτυρας, εἰς τά μαρτύρια καί τήν θυσίαν τῶν ὁποίων ὀφείλομεν μετά ἀπό τόν Θεόν ἡμεῖς σήμερον τήν ἐλευθερίαν μας ἀπό τόν Τουρκικό ζυγό, καί ἐπίσης διά νά γνωστοποιήσωμεν εἰς τούς ἁπανταχοῦ Ὀρθοδόξους, ὅτι καί μετά τήν βάρβαρον κατάληψιν τοῦ Ι.Ν. Ἁγίας Τριάδος Κάτω Ἡλιουπόλεως καί τῆς παρακειμένης «ΣΤΕΓΗΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ ΚΛΗΡΙΚΩΝ» ὑπό τοῦ σχισματοαιρετικοῦ καί βλασφήμου Νικολάου, δέν ἐπαύσαμεν νά τιμᾶμε πανηγυρικῶς τούς Ἁγίους Νεομάρτυρας.  Ἡ Ἱερά Μητρόπολις Μεσογαίας καί Λαυρεωτικῆς, ἡ ὁποία ἀνέλαβε μόνη της τό βάρος τοῦ ἀγῶνος, καί μέχρι σήμερον , ἀλλά καί μέχρις ὅτου «πάλιν μέ χρόνια μέ καιρούς» θά ἐπανέλθουν οἱ Ναοί καί τά Ἐκκλησιαστικά Ἱδρύματα εἰς τούς Ὀρθοδόξους,  τιμᾶ τήν μνήμην των, κάθε χρόνο τήν Τρίτην τῆς Διακαινησίμου (δι’ ὅλους τούς ἁγίους Νεομάρτυρας), τήν 19 Μαίου (διά τούς Νεομάρτυρας τοῦ Πόντου) καί τήν 29 Μαίου (διά τούς μετά τήν ἅλωσιν Νεομάρτυρας) καθώς καί τήν Γ΄ Κυριακή τοῦ Ματθαίου, κυρίως εἰς τό νέον Ἡσυχαστήριον Παναγίας Παραμυθίας καί Ἁγίων Νεομαρτύρων παρά τόν Ἱ. Ναόν Παναγίας Ἀθηνιωτίσσης Σουμελᾶ Ἀχαρνῶν, ἀλλά καί εἰς ἄλλους Ναούς τῆς Μητροπόλεως.